Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira dešavanja na Bliskom istoku, Balkanu i po svijetu. IFIMES analizira aktuelna dešavanja u centralnoj Aziji sa naglaskom na jačanju bilateralnih odnosa EU – Kirgistan. Iz analize „Centralna Azija 2024: Trans-Kaspijska međunarodna transportna ruta i jačanje partnerstva EU - Kirgistan” objavljujemo najzanimljivije dijelove.
Nastavak rusko-ukrajinskog rata i razvoj sigurnosne situacije u Crvenom moru, zbog napada jemenskog pokreta Huti na brodove na ovom vitalnom koridoru za globalnu trgovinu, prisililo je evropske zemlje da pronađu alternativni komercijalni transportni put, koji ih povezuje sa Kinom, a da se izbjegne Rusija, Crveno more ili Sueski kanal. Evropa je sada fokusirana više nego ikada na Srednji koridor, trgovačku liniju kombiniranu od kopnene, morske i željezničke rute, koja može da poveže Kinu sa EU. Kina je u 2023.godini bila treći najveći izvozni partner EU u obimu od 8,8%, a uvoz iz Kine u EU iznosio je 20,5% ukupnog uvoza. Njemačka predvodi evropske napore da ojača infrastrukturu ovog koridora, kako bi izbjegla sjeverni trgovinski koridor, koji povezuje Kinu s Evropom i prolazi kroz Rusiju. Tri najveća izvoznika u Kinu iz EU su Njemačka (97 milijardi evra), Francuska (25 milijardi evra) i Holandija (22 milijarde evra)[2].
Srednji koridor, poznat kao „Transkaspijska međunarodna transportna ruta“ (TITR), jedan je od tri globalna trgovinska koridora između Kine i Evrope, a njegova dužina iznosi 4.256 kilometara, sastoji se od kopnene ceste i željezničkih pruga, pored 508 kilometara preko mora. Koridor počinje od kineskog grada Kashgara, zatim Kirgistana, Uzbekistana, pa do luke Türkmenbaşy na obali Kaspijskog mora u Turkmenistanu, tako da se sva roba transportira kontejnerima preko Azerbajdžana i Gruzije u željezničku stanicu u Kars u sjevernoj Turskoj, pa onda sve do turskih morskih luka, odatle u Evropu.
Postoje dvije glavne trgovačke rute koje povezuju Aziju sa Evropom:
Prema podacima turskog ministarstva saobraćaja i infrastrukture, srednji koridor je najbrži u poređenju sa sjevernim koridorom, koji prolazi kroz Rusiju. Teretni voz koji polazi iz Kine u Evropu i izabira srednji koridor, pređe 7.000 kilometara za 12 dana. Sjeverni koridor preko Rusije ima dužinu oko 10.000 kilometara, i transport traje najmanje 15 dana. Južna pomorska ruta dužine je oko 20.000 kilometara, a put traje između 45 i 60 dana.[3]
Svjetska banka (WB) predstavila je ključne nalaze svoje najnovije studije o Trans-Kaspijskoj međunarodnoj transportnoj ruti (TITR), također poznatoj kao srednji koridor na regionalnom prezentaciji[4]. u Tbilisiju 27.februara 2024.godine .Obim transporta tereta na Transkaspijskoj međunarodnoj transportnoj ruti, porastao je za 88% u prvih devet mjeseci 2023.godine, dostigavši dva miliona tona, što znači povećanje zavisnosti svjetske trgovine od ovog koridora.[5]
Historijski gledano, Centralna Azija – koju čine Kirgistan, Kazahstan, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan – služila je kao geostrateško čvorište, povezujući kontinente Aziju i Evropu putem infrastrukture, trgovine i energetike. Centralna Azija je najveća zatvorena regija na svijetu bez izlaza na svjetska mora.
Raspadom Sovjetskog Saveza (SSSR), zemlje centralne Azije suočile su se sa velikim izazovima. Geopolitički, zemlje regiona su ojačale svoju infrastrukturu jačanjem odnosa sa Kinom.
S druge strane, zemlje regiona usmjerile su svoju dugoročnu ekonomsku politiku ka Zapadu, kako bi privukle investicije i podršku razvoju.
Iako na Zapadu u prošlosti nije bilo nekog značajnijeg interesa za Centralnu Aziju, situacija se sada promijenila, otkako je regija postala fokus geopolitike i konkurencije između velikih sila: Rusija, Kina, SAD, EU.
Tako se američki predsjednik Joe Biden prvi put sastao sa predsjednicima pet centralnoazijskih država (Kirgistan, Kazahstan, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan), na marginama Generalne skupštine Ujedinjenih nacija u New Yorku u septembru 2023.godine. Predsjednik Biden je opisao ovaj sastanak kao „historijski trenutak“[6]
Iznenadno povlačenje Sjedinjenih Država iz susjednog Afganistana 2021.godine, zajedno s rusko-kineskim rivalstvom u regiji, stvorili su kontekst za nove saveze u centralnoj Aziji. Drugim riječima, region više nije „zaboravljena regija“, već regija u nastajanju, koja se priprema za „odlučujuću utakmicu“.
Usprkos izazovima, lideri država Centralne Azije nastavljaju da rade na institucionalizaciji svog regionalnog saveza, posebno na redovnim godišnjim sastancima, kako bi stvorili bolje uslove za trgovinu i investicije.
Predsjednik Biden je predložio pokretanje C5+1 Dijaloga o kritičnim mineralima, kako bi se razvilo i iskoristilo ogromno rudno bogatstvo Centralne Azije. Kazahstan računa na podršku Sjedinjenih Država u stvaranju Regionalnog centra UN-a za ciljeve održivog razvoja. Kirgistan poziva međunarodne investitore da ulažu u hidroelektrane u zemlji.
Zanimljivo je da je i Japan započeo sa pokušajima da uđe u geopolitičku igru dodvoravanja zemljama Centralne Azije. Iako Tokio i zemlje centralne Azije dijele historijske veze od davnina, može se reći da je interes Japana za region u posljednje vrijeme počeo da raste. Japanski premijer Fumio Kishida planira posjetiti Centralnu Aziju u avgustu 2024.godine te prisustvovati inauguracijskom samitu sa liderima grupe pet zemalja (Kirgistan, Kazahstan, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan). U međuvremenu, predsjednik Kirgizije Sadyr Japarov posjetio je Tokio 2. novembra 2023. godine, sa ciljem da smanji zavisnost zemalja Centralne Azije od Rusije i Kine. Japanski premijer je na zajedničkoj konferenciji za novinare istakao značaj jačanja saradnje sa regijom centralne Azije, posebno u pogledu održivog razvoja, podrške infrastrukturi, razvoju ljudskih resursa. Japan bi u budućnosti mogao pomoći u razvoju transportne rute Kaspijskog mora, a Tokio bi također mogao da se aktivno uključi u projekte korištenja obnovljive energije i dekarbonizacije u zemljama centralne Azije.[7]
Predsjednik Evropskog vijeća Charles Michel posjetio je Kirgistan 3.juna 2023.godine, kako bi učestvovao na Drugom samitu između Evropske unije i Centralne Azije, regiona oko kojeg se velike sile intenzivno nadmeću. To se dogodilo samo dvije sedmice nakon samita predsjednika Xi Jinpinga sa liderima pet država centralne Azije održanog 18.maja 2023.godine. Kina pojačava svoju ekonomsku dominaciju u ovom regionu, koji je tradicionalno pod ruskim utjecajem. Ove zemlje su ključne za kinesku inicijativu Pojas i put (BRI), vrijednu hiljadu milijardi dolara.
Rusko-ukrajinski rat dao je novi zamah odnosima Centralne Azije i Evropske unije. Zbog zauzetosti Moskve sa ratom i sankcijama, lideri centralnoazijskih država započeli su korake u smjeru diverzifikacija svojih partnerstava i smanjenju zavisnosti od Rusije i Kine, a istovremeno unapređujući odnose sa Turskom, Indijom, Japanom, UAE… itd.
Evropska unija je najveći donator regiona sa 1,1 milijardu evra pomoći između 2014. i 2020.godine. EU je također najveći partner za investicije u centralnoj Aziji sa 42% ukupne vrijednosti, daleko ispred Sjedinjenih Država (14,2%) i Rusija (6%) i Kina (3,7%).
EU je početkom 2023.godine zaprijetila da će uvesti druge oblike sankcije zemljama optuženim da su pomagale Rusiji da zaobiđe sankcije Zapada, uključujući i centralnoazijske države.EU pokušava da ublaži efekte mjera poduzetih protiv Rusije, koje bi mogle indirektno uticati na centralnoazijske države, kako ih ne bi dalje gurnula u zagrljaj Moskve. Usprkos deklariranoj želji zemalja regiona da sprovode multilateralnu vanjsku politiku, ove zemlje ostaju usko povezane sa Rusijom, zbog vojnog i ekonomskog saveza i kulturnih veza. Kina, sa svoje strane preuzima aktivniju ulogu u regiji odobravanjem velikih kredita za finansiranje „Novih puteva svile“, ogromnih infrastrukturnih projekata.
Politički sistemi u centralnoj Aziji i dalje su u fokusu zapadnih nevladinih organizacija (NVO), te ih smatraju autoritarnima. Ipak službena politika EU nije pod utjecajem ovakvih razmišljanja. Istina je da te države imaju jaku centralnu administraciju sa velikim ovlaštenjima predsjednika, kao što je slučaj i u mnogim zapadnim državama, SAD, Francuska…itd.
Pet godina nakon završetka pregovora i parafiranja nacrta sporazuma o unapređenju partnerstvu i saradnji - Enhanced Partnership and Cooperation Agreement (EPCA), Kirgistan i Evropska unija potpisali su sporazum u Briselu u okviru radne posjete predsjednika Kirgistana Sadyra Japarova 25.juna 2024.godine. Ceremonija je održana u prisustvu Japarova i predsjednika Evropskog vijeća Charlesa Michela[8]
EPCA zamjenjuje dosadašnji sporazum o partnerstvu i saradnji (PCA) iz 1999.godine, koji je prethodno bio osnova za odnose EU i Kirgistana.
Visoki predstavnik Evropske unije za vanjske poslove i sigurnosnu politiku i potpredsjednik Evropske komisije Josep Borrell rekao je: „Sretni smo što ubrajamo Republiku Kirgistan među naše bliske partnere.” On je okarakterizirao EPCA kao demonstraciju „postojane posvećenosti EU jačanju i produbljivanju naših bilateralnih odnosa zasnovanih na zajedničkim vrijednostima i zajedničkim interesima u svim oblastima od obostrane koristi, odražavajući nove geopolitičke i ekonomske realnosti“. Kasnije je Evropska služba za vanjske poslove (EEAS) objavila saopštenje u kojem se citira Borrell, koji je rekao da je EU „sretna što se Republika Kirgistan ubraja u naše bliske partnere“.
EEAS se posebno osvrnula na oblasti kao što su trgovina i investicije, održivi razvoj i povezanost, istraživanje i inovacije, obrazovanje, životna sredina i klimatske promjene, kao i vladavina prava, ljudska prava i civilno društvo.
EU očekuje da će ovaj sporazum omogućiti „jačanje saradnje u oblasti vanjske i sigurnosne politike, uključujući pitanja prevencije sukoba i upravljanja krizama, smanjenja rizika, cyber bezbjednosti, regionalne stabilnosti, razoružanja, neproliferacije, kontrole naoružanja i kontrole izvoza."[9]
Analitičari ocjenjuju, važnost unapređenja odnosa između EU i Kirgistana ponajviše zahvaljujući naporima i opredjeljenju predsjednika Kirgistana Sadyra Japarova da unaprjeđuje odnose sa Evropskom unijom, a potpisani sporazum EPCA je i formalna osnova za unapređenje odnosa na svim područjima.
Ljubljana/Bruxelles/Bishkek, 9.avgust 2024
[1] IFIMES – Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, je nosilac specijalnog konzultativnog statusa pri Ekonomsko-socijalnom vijeću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije „European Perspectives”.
[2] China - EU - International trade in goods statistics, link: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=China-EU_-_international_trade_in_goods_statistics
[3] Türkiye’s Multilateral Transportation Policy www.mfa.gov.tr/turkiye_s-multilateral-transportation-policy.en.mfa .
[4] World Bank Presents Key Findings of Latest Study on Middle Corridor in Tbilisi, link: https://astanatimes.com/2024/03/world-bank-presents-key-findings-of-latest-study-on-middle-corridor-in-tbilisi/
[5] Cargo Transportation Along Middle Corridor Soars 88%, Reaches 2 Million Tons in 2023
[6] First Central Asia – USA summit in New York – Agenda and Initiatives, link: www.newscentralasia.net/2023/09/20/first-central-asia-usa-summit-in-new-york-agenda-and-initiatives/
[7] Japan looks to wean Kyrgyzstan off reliance on China, Russia, link: https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/Japan-looks-to-wean-Kyrgyzstan-off-reliance-on-China-Russia
[8] Factsheet on Enhanced Partnership and Cooperation Agreement between the EU and Kyrgyz Republic, link: www.eeas.europa.eu/eeas/factsheet-enhanced-partnership-and-cooperation-agreement-between-eu-and-kyrgyz-republic_en
[9] Kyrgyzstan, EU Sign Enhanced Partnership and Cooperation Agreement, link: https://thediplomat.com/2024/06/kyrgyzstan-eu-sign-enhanced-partnership-and-cooperation-agreement/
