Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku, Balkanu i po svijetu. Akademik dr. Mirko Pejanović[2], potpredsjednik Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH), profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu i nekadašnji član Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine (1992-96) povodom 1.marta Dana nezavisnosti Bosne i Hercegovine u svom članku „Značaj Dana nezavisnosti Bosne i Hercegovine za razvoj njene državnosti u 21. stoljeću“ piše o važnosti tog istorijskog događaja. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
Krajem 80tih godina dvadesetog stoljeća nastaje istorijski prelom koji se ogleda u slomu socijalističkog društvenog uređenja u Evropi i svijetu. slomu socijalističkog društvenog uređenja presudno su doprinijele ove tri istorijske silnice.
Prva silnica se ogleda u zaostajanju zemalja socijalističkog društvenog uređenja u socijalnom i ekonomskom razvoju. Jednopartijska vladavina i državno upravljanje privredom sve više su uticali na nepovoljan društveni razvoj zemalja socijalističkog bloka. Zaostajanje u razvoju posebno se ispoljilo u zemljama socijalističkog lagera. To je bio veliki Sovjetski savez, zatim Rumunija, Čehoslovačka, Poljska, Bugarska i Mađarska.
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija je, za razliku od zemalja socijalističkog lagera, imala uspješni socijalno-ekonomski razvoj. Međutim i njen razvoj je potkraj 80tih godina ušao u krizu i to u dva aspekta: ekonomska kriza i kriza međunacionalnih i međurepubličkih odnosa.
U sovjetskom savezu Gorbačov, kao predsjednik SSSR-a uvodi reforme. Reforma pod opštim nazivom Perestrojka je dovela i do sloma socijalizma i do raspada Sovjetskog saveza. Sa Perestrojkom na istorijsku scenu dolazi druga istorijska silnica, a to je pad Berlinskog zida. Berlinski zid je bio simbol željezne zavjese između dva svjetska vojna bloka: Sjevernoatlantskog saveza (NATO-a) i Varšavskog pakta kao vojno-političkog bloka koga su činile zemlje pod rukovođenjem Sovjetskog saveza.
Pad Berlinskog zida je omogućio ujedinjenje Istočne i Zapadne Njemačke. Ali pad Berlinskog zida označio je ukidanje antagonističke blokovske podjele svijeta. Na taj način je prestao Hladni rat između Zapadnog svijeta i svijeta koji je bio označen kao Socijalistički lager.
Treća istorijska silnica odnosila se na uvođenje demokratskih promjena. Ove promjene su podrazumijevale ukidanje sistema jednopartijske vladavine i uvođenje višepartijskog sistema u zemljama socijalizma. Politička pluralizacija zemalja sa ranijim socijalističkim društvenim uređenjem dovela je do novog istorijskog preokreta. Zemlje koje su bile unutar socijalističkog lagera mirno su izvele političku pluralizaciju i međusobno razdruživanje. Čehoslovačka republika se mirno transformisala u dvije samostalne države: Slovačku i Češku republiku. Republike unutar Sovjetskog saveza su se takođe mirno razdružile i postale suverene i nezavisne države.
Jugoslovenska socijalistička federacija nije mirno podnijela ni slom socijalizma ni političku pluralizaciju. Uslijed pogoršanja međunacionalnih i međurepubličkih odnosa, početkom 90tih godina dvadesetog stoljeća bivša Socijalistička Republika Jugoslavija je ušla i završnu fazu svoje disolucije.
Disolucija, shvaćena kao prestanak funkcionisanja organa Jugoslovenske socijalističke federacije, došla je kao izraz višedecenijske krize Jugoslovenske federacije. Krajem 80tih godina dvadesetog stoljeća kriza ekonomskog razvoja proširena je na krizu međunacionalnih odnosa, a time i međurepubličkih odnosa.
Razgovor između predsjednika jugoslovenskih republika tokom 1990. i 1991. godine nisu doveli do iznalaženja rješenja za miran rasplet krize Jugoslovenske federacije. Tokom tih razgovora oblikovale su se dvije političke opcije. Prvu opciju je zagovarao Slobodan Milošević, predsjednik Republike Srbije i Momir Bulatović, predsjednik Republike Crne Gore. Suština te opcije je jačanje elemenata centralizacije u upravljanju razvojem Jugoslovenske federacije.
Druga politička opcija je zagovarala ideju osamostaljenja jugoslovenskih republika i proglašenje njihove suverenosti i nezavisnosti. Prve korake u osamostaljivanju jugoslovenskih republika izvele su Slovenija i Hrvatska. One su zajedno sa višestranačkim izborima provele i referendume građana o sticanju nezavisnog i suverenog statusa. Nakon Slovenije i Hrvatske, osamostaljivanje je krajem 1991. godine, putem referenduma izvela i Republika Makedonija.
Srbija i Crna Gora su formirale Saveznu Republiku Jugoslaviju i na taj način stvorile okvir za velikosrpski projekt: Svi Srbi u jednoj državi. Nakon proglašenja nezavisnosti Republike Hrvatske, Jugoslovenska Armija, podržana od Miloševićevog režima, vojnom silom omogućuje zaposjedanje dijela teritorije Republike Hrvatske i formiranje Republike Srpske Krajine sa sjedištem u Kninu.
U odnosu na Sloveniju i Hrvatsku, Bosna i Hercegovina ulazi u istorijsko kašnjenje u pogledu izvođenja političke pluralizacije. Radi se o tome da Bosna i Hercegovina, tek sredinom 1990. godine donosi zakonsku osnovu za formiranje višepartijske strukture i provođenje prvih pluralnih izbora.
Nakon usvajanja zakonskog osnova za uvođenje višepartijskog sistema u Skupštini Socijalističke republike Bosne i Hercegovine, započela je polovinom 1990. godine aktivnost na formiranju političkih stranaka. Ranije političke organizacije iz vremena jednopartijskog sistema, transformisale su se u političke stranke: Savez komunista Bosne i Hercegovine transformiran je u Socijaldemokratsku partiju, Socijalistički savez u Demokratski socijalistički savez i Savez socijalističke omladine u Liberalnu stranku.
Kao nove stranke formirane su: Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine. Ove stranke su formirane na etničkoj osnovi. Artikulaciju političkih interesa zasnivaju na kolektivnoj osnovi. Članstvo ovih stranaka bilo je na jednonacionalnoj osnovi.
Među strankama koje su formirane u prvoj polovini 1990. godine bili su i Savez reformskih snaga za Bosnu i Hercegovinu, zatim Muslimanska bošnjačka organizacija, Demokratska stranka i mnoge druge. Na prve višestranačke izbore izašlo je 15 stranaka. Izborna kampanja je provedena od augusta do novembra 1990. godine. Kao nacionalne i po sastavu jednoetničke stranke na predizbornim skupovima su okupljale pripadnike samo jednog naroda. Po mnogo čemu i ubrzo, etničke stranke: SDA, HDZBiH i SDS su postale dominantne u demokratskoj javnosti Bosne i Hercegovine. Imale su vidnu podršku medija naspram građanskih i multietničkih stranaka.
U međusobnim odnosima na etničke stranke su imale saglasnost u kritici ranijeg jednopartijskog sistema vladanja. Zajedničku odrednicu u programskim vizijama imale su stavranje novog društvenog okvira za ostvarivanje ljudskih prava i vjerskih sloboda.
I HDZBiH i SDA i SDS su u izbornoj kampanji najavile međusobnu saradnju u Parlamentu Bosne i Hercegovine nakon izbora 1990. godine.
Na prvim višestranačkim izborima održanim 19. novembra 1991. godine apsolutnu pobjedu dobile su etničke stranke: SDA, HDZBiH i SDS. Visoko povjerenje u ove tri stranke uslijedilo je kao rezultat nacionalne homogenizacije i najave njihove dobre međusobne saradnje. Tri nacionalne stranke su zajedno osvojile 84% poslaničkih mjesta u Skupštini (Parlamentu) Bosne i Hercegovine. Sve druge stranke su osvojile 16% povjerenja izbornog tijela.
Pobjedničke stranke su krajem 1990. i početkom 1991. godine pristupile konstituisanju višestranačkog Parlamenta i višestranačke vlade. Pred javnost su izašle sa stanovištem da će zajedno i u saglasnosti vršiti vlast. Međutim, nisu usvojile neopohodan međustranački sporazum o koaliciji, niti su definisale pitanja o kojima će se odlučivati i donositi zakoni u naredne četiri godine.
Umjesto koalicionog sporazuma o formiranju Parlamentarne većine, proglasile su vršenje vlasti na partnerskoj osnovi. Na toj osnovu su podijelili resore: ministarstva i upravu. Tokom prve polovine 1991. godine vlast je vršena sporazumno i u saradnji vladajućih stranaka. Neslaganja i sukobi među strankama počinju u ljeto 1991. godine kad na raspravu u Parlamentu dolaze pitanja disolucije SFRJ, osamostaljivanja jugoslovenskih republika i političke budućnosti Bosne i Hercegovine.
Uslijed odvijanja disolucije SFRJ do njenog krajnjeg ishoda tokom 1991. godine u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine je otvorena rasprava o istorijskom pravu Bosne i Hercegovine da dobije suvereni i nezavisni državno-pravni status, na isti način kako su ga dobile i druge jugoslovenske republike po osnovu odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a.
Sve parlamentarne stranke u Parlamentu Bosne i Hercegovine, sem Srpske demokratske stranke, bile su na stanovištu da Bosna i Hercegovina dobije državno-pravni status suverene i nezavisne države.
Srpska demokratska stranka, predvođena Radovanom Karadžićem (osuđen 20. marta 2019. godine na doživotni zatvor za počinjen zločin genocida i zločin protiv čovječanstva) imala je političko stanovište da Bosna i Hercegovina ni na koji način ne može biti suverena izvan Jugoslavije. Srpska demokratska stranka je direktno služila interesima režima Slobodana Miloševića da uspostavi Veliku Srbiju. Bosna i Hercegovina bi po ovom planu bila unutar Velike Srbije.
Unutar drugog bloka stranaka koga su činili: Stranka demokratske akcije i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine, kao vladajuće stranke i pet opozicionih stranaka: Socijaldemokratska partija, Savez reformskih snaga, Liberalna stranka, Muslimanska bošnjačka organizacija i Demokratska stranka socijalista, oblikovano je političko stanovište po kome Republika Bosna i Hercegovina ima istorijsko pravo na suvereni i nezavisni državno-pravni status.
Tokom stranačke rasprave u Skupštini Bosne i Hercegovine 1991. godine o njenom nezavisnom državno-pravnom statusu, važnu ulogu je imalo mišljenje Arbitražne komisije Evropske zajednice čije predsjednik je bio Robert Badinter, član Ustavnog suda Francuske (Arbitražna komisija je formirana u okviru konferencije o Jugoslaviji kojom je predsjedavao britanski lord Carington).
Arbitražna komisija je u svom izvještaju, a na temelju zahtjeva Predsjedništva i Vlade Republike Bosne i Hercegovine od 20. 11. 1991. godine, konstatovala da građani, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, ostvaruju svoja prava posredstvom predstavničke skupštine ili referendumom. Takođe Arbitražna komisija definiše uslove pod kojima bi se Bosna i Hercegovina mogla konstituisati kao suverena i nezavisna država. Ti uslovi su sadržani u tome da Republika Bosna i Hercegovina pruži garancije tako što bi formulisala zahtjev za priznanje eventualno putem referenduma na koji bi bili pozvani svi građani bez razlike i pod međunarodnom kontrolom. Na ovaj način su Evropska zajednica, a sa njom i međunarodna zajednica dale podršku Republici Bosni i Hercegovini da sticanje svoje suverenosti i nezavisnosti izvede putem referenduma građana. Ovim je započela internacionalizacija razvoja i izgradnje Bosne i Hercegovine kao suverene i nezavisne države.
Odluka Skupštine Republike Bosne i Hercegovine o raspisivanju republičkog referenduma građana donesena je 25. januara 1992. godine nakon dvnodnevne rasprave. U odluci je utvrđeno da se referendum građana održi 29. februara i 1. marta 1992. godine. Zatim se u članu III odluke o raspisivanju republičkog referenduma za utvrđivanje statusa Bosne i Hercegovine definiše da će se građani Republike Bosne i Hercegovine izjasniti o pitanju: JESTE LI ZA SUVERENU I NEZAVISNU BOSNU I HERCEGOVINU, DRŽAVU RAVNOPRAVNIH GRAĐANA, NARODA BOSNE I HERCEGOVINE-MUSLIMANA, SRBA, HRVATA I PRIPADNIKA DRUGIH NARODA KOJI U NJOJ ŽIVE.
Na ovaj način je definisano referendumsko pitanje.
Sadržaj referendumskog pitanja odražava principe Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a. Radi se o kontinuitetu razvoja državnosti Bosne i Hercegovine od obnove državnosti na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a 1943. godine pa da odluke Skupštine Bosne i Hercegovine o raspisivanju referenduma za izjašnjavanje građana o suverenom i nezavisnom državno-pravnom statusu Bosne i Hercegovine.
Tokom pet decenija razvoja državnosti Bosne i Hercegovine u miru od 1945. do 1992. godine razvijala se svijest građana da njihova država Bosna i Hercegovina u kojoj ravnopravno žive građani i narodi. Država Bosna i Hercegovina kao jedna od šest ravnopravnih jugoslovenskih republika, je unutar svojih istorijskih granica postala društveni i kulturološki okvir za emancipaciju svakog naroda pojedinačno i svih zajedno. Izgrađena je svijest o zajedničkom životu i međunacionalnoj toleranciji.
Na referendum je izašlo 2.073,568 građana od 3.253,847 koliko je upisanih stanovnika u Bosni i Hercegovini u birački spisak. To znači da se od ukupnog biračkog tijela na referendum odazvalo 64,3% građana Bosne i Hercegovine.
Izjašnjavanje građana je obavljeno u svih 109 opština sem u Bosanskom Grahovu i Drvaru.
Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje dalo je 2.061,932 glasača, odnosno 99,4% građana koji su pristupili referendumu. Radi se skoro o stopostotnoj podršci građana Bosne i Hercegovine referendumskom izjašnjavanju da njihova država Bosna i Hercegovina dobije status suverene i nezavisne države.
Visok postotak od 64,3% odziva građana na referendumu iskazuje demokratsku volju da njihova država Bosna i Hercegovina na kraju procesa disolucije Jugoslovenske federacije ima svoj vlastiti i samostalan put razvoja u budućnosti.
Prema izvedenim analizama jednog broja istoričara i politologa na referendum su izašli i na pozitivan način odgovorili na referendumsko pitanje građani iz svih dijelova Bosne i Hercegovine i iz svih naroda Bosne i Hercegovine, bošnjačkog, hrvatskog i srpskog.
U 22 multietnička gradska i opštinska središta zabilježen je visok postotak izlaska srpskog stanovništva na referendum. U ovim gradskim središtima većinski živi stanovništvo Bosne i Hercegovine.
Referendum je proveden pod međunarodnom kontrolom sa 16 regionalnih posmatračkih centara i sa preko 600 posmatrača.
Šef posmatračke misije evropskog parlamenta A. Oslander je u svom izvještaju konstatovao: „Glasanje je bilo iskreno; organizacija korektna, i mada su neke stranke izrazile sumnje, evropski posmatrači su se na terenu uvjerili da nije bilo prevare i da ne postoji valjana osnova za osporavanje vjerodostojnosti rezultata referenduma“.
Izjašnjavanje građana na referendumu za nezavisni i suvereni državno-pravni status Bosne i Hercegovine značilo je da s ispunjeni uslovi koje je tražila Arbitražna komisija pod pod predsjedavanjem Roberta Badintera. Izražena volja građana na referendumu postala je osnova za međunarodno priznanje države Bosne i Hercegovine.
Nakon usvajanja izvještaja republičke izborne komisije o rezultatima referenduma građana o statusu Bosne i Hercegovine obezbijeđena je pravna i politička osnova za raskid pravnih veza sa SFRJ. Uslijedilo je preuzimanje punog državnog suvereniteta i međunarodnog subjektiviteta.
Prvo međunarodno priznanje uslijedilo je od Evropske zajednice (Evropske unije) 6. aprila 1992. godine i od Sjedinjenih Američkih Država koje su Bosnu i Hercegovinu priznale 8. aprila 1992. godine. Potom je uslijedilo priznanje države Bosne i Hercegovine od većeg broja zemalja u svijetu. Tako je do kraja 1992. godine Bosnu i Hercegovinu priznalo 76 država. Među tim državama su zemlje sa svih kontinenata kao na primjer Indija, Australija, Pakistan, Brazil, Indonezija. Države članice Vijeća sigurnosti priznale su Bosnu i Hercegovinu u aprilu 1992. godine.
Na osnovu šire podrške međunarodnom priznanju Bosne i Hercegovine podnesen je zahtjev za prijem Bosne i Hercegovine u članstvo organizacije Ujedinjenih naroda. Nakon preporuke Vijeća sigurnosti, Skupština organizacije Ujedinjenih nacija 22. maja 1992. godine donosi odluku o prijemu Bosne i Hercegovine u Ujedinjene nacije (govor u činu odlučivanja o prijemu Bosne i Hercegovine u Organizaciju Ujedinjenih nacija imao je Haris Silajdžić, tada ministar vanjskih poslova Republike Bosne i Hercegovine.
I pored velike podrške za međunarodno priznanje, Bosna i Hercegovina nije ušla u mirni tok svoga razvoja. Početkom aprila 1992. godine uslijedila je vojna agresija Miloševićevog režima (Srbija i Crna Gora) sa Jugoslovenskom Narodnom Armijom na međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu. Zapravo agresija je započela opsadom Sarajeva i trajala je do decembra 1995. godine (u Sarajevu je od granatiranja i snajperskog dejstva stradali 12.000 civila i u tome 1.600 djece).
Otpor i odbrambeno-oslobodilački rat vodilo je višestranačko i multietničko Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine. Vođenjem oružane borbe snagom Armije Republike Bosne i Hercegovine te pregovorima o političkom rješenju rata u Bosni i Hercegovini usvojen je Dejtonski mirovni sporazum u novembru 1995. godine. Ovim sporazumom je zaustavljen rat u Bosni i Hercegovini i započela izgradnja mira i integracija države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.
Ono što je omogućilo odbranu Bosne i Hercegovine u vrlo nepovoljnim uslovima bilo je jedinstvo Ratnog predsjedništva i volja građana da brane svoju zemlju. Povjerenje građana u Predsjedništvo i Armiju Republike Bosne i Hercegovine do punog uspjeha u odbrani integriteta Bosne i Hercegovine.
U proteklih 30 godina provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma Bosna i Hercegovina, uz pomoć Evropske unije i međunarodne zajednice izvodi istorijski projekt integracije u evroatlantske institucije. Sa integracijom Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez, država Bosna i Hercegovina će egzistirati kao evropska pravna, demokratska i ekonomski prosperitetna država.
1. Begić, I. Kasim: Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog mirovnog sporazuma, Bosanska knjiga, Sarajevo 1997.
2. Arnautović, Suad: Izbori u BiH 1990. Analiza izbornog procesa, Promocult, Sarajevo 1996.
3. Markešić, Ivan: Kako smo sačuvali Bosnu i Hercegovinu, HNV, Synopsis, Sarajevo-Zagreb 2024.
4. Filipović, Muhamed: Bosna i Hercegovina: najvažnije geografske, demografske, historijske, kulturne i političke činjenice, Compact, Sarajevo 1997.
5. Pejanović, Mirko: Državnost Bosne i Hercegovine u XX i XXI stoljeću, University Press-magistrat izdanja, Sarajevo 2021.
6. Pejanović, Mirko: Bosna i Hercegovina 30 godina od sticanja nezavisnosti, Drugo izmjenjeno izdanje, UMHIS, Sarajevo 2023.
Glavni akteri u procesu uspostave suverenog i nezavisnog državnopravnog statusa Bosne i Hercegovine 1992. godine imali su važnu ulogu:
1. Alija Izetbegović
2. Haris Silajdžić
3. Ejup Ganić
4. Nijaz Duraković
5. Akademik Muhamed Filipović
6. Stjepan Kljujić
7. Mariofil Ljubić
8. Jure Pelivan
9. Ivo Komšić
10. Fra Petar Anđelović
11. Kardinal Vinko Puljić
12. Miro Lazović
13. Tanja Ljujić Mijatović
14. Mirko Pejanović
15. Akademik Nikola Kovač
16. Akademik Ljubomir Berberović i drugi.
Ljubljana/Sarajevo, 1.mart 2025
[1] IFIMES - Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni savjetodavni status pri Ekonomsko-socijalnom vijeću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije „European Perspectives“, link: https://www.europeanperspectives.org/en
[2] Izlaganje akademika Mirka Pejanovića povodom Dana nezavisnosti Bosne i Hercegovine.
