član Međunarodnog instituta IFIMES
Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES) iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Makedonski historičar, novinar i publicista Dejan Azeski, član Međunarodnog instituta IFIMES, analizira složenost bugarsko-makedonskih odnosa u svjetlu povremenih napetih odnosa između Bugarske i Sjeverne Makedonije i historijskih nesuglasica između dva naroda. Objavljujemo njegovu analizu sa naslovom „Složenost makedonsko-bugarskih odnosa (1.dio)“.
„Makedonski jezik ne postoji. To je samo dijalekt bugarskog“, ovo je kontroverzni stav Bugarske akademije nauka/znanosti (BAN), koji je ozbiljno zaljuljao makedonsko-bugarske odnose.
Prema ekspertima, ovo je čisto politička retorika, jer je u znanosti poznato da još od doba dolaska Slavena, a naročito nakon razdoblja Ćirila i Metoda, stvara se dijalektička i jezična posebnost na makedonskom području Balkana, koja se kasnije i sintaktički i jezikoslovno razvija u zaseban jezik. Pa čak i da to nije tako, granica između jezika i dijalekta jest subjektivna odluka onoga koji govori taj jezik. U skladu sa svim tim, besmisleno je uopće govoriti o tome da li postoji makedonski jezik. Ali, nažalost, zvanična Sofija ima prava blokirati Skopje na putu ka EU i time ima moć postaviti tijek pregovora u svoju korist. Pa tako, samo dvije godine nakon promjene ustavnog imena, Republika Sjeverna Makedonija se još jednom našla pred novim izazovom, pod pritiskom i ucjenom, da mora dokazivati postojanje vlastitog jezika. Vjerojatno apsurd i presedan u povijesti čitave svjetske diplomacije.
Velika je šteta što ovaj korak vodi natrag u dobrosusjedskim odnosima dolazi samo dvije godine nakon povijesnih iskoraka koje su napravili premijeri Bojko Borisov i Zoran Zaev u smjeru zbližavanja dvaju najsličnijih naroda na Balkanskom poluotoku.
Najgore od svega je to što je sadašnja događanja podsjećaju na ponavljanje povijesti. Naime, četiri godine od Deveto rujanskog prevrata u Bugarskoj 1944.godine do Rezolucije Informbiroa od 28. lipnja 1948.godine bez dvojbe, smatraju se zlatnim godinama bugarsko-makedonskih odnosa. Razdoblje u kojem ne samo što se iskreno vodila borba oko prevazilaženja povijesnih nebuloza već se razmatrala mogućnost o zajedničkoj bugarsko-makedonskoj budućnosti u nekoj federaciji ili konfederaciji.
Bugarsko rukovodstvo, na čelu sa Georgijem Dimitrovim, u ovom je razdoblju bilo je toliko pro makedonski orijentirano da se u jednom trenutku javila ideja da Sofija odustane od pirinskog dijela Makedonije kao trajni ulog u formiranju ujedinjene makedonske države, koja bi bila vezno tkivo buduće jugoslavensko-bugarske federacije.
Ali sukob Beograda s Moskvom 1948.godine promijenio je stvari iz korijena. Bugarska je morala stati na stranu Staljina, a sa time u vezi i prirodno ući u otvoreni konflikt s Jugoslavijom, naročito po pitanju Makedonije. Naravno, najveće žrtve geopolitike će iznova biti Makedonci, koji ne samo što će izgubiti sva prava stečena dotada već će i fizički biti onemogućeni intenzivnije komunicirati sa svojom braćom s druge strane granice. Posljedice ovakve povijesne pogreške zvanične Sofije su dobro poznate.
Problem je što Informbiroa i Staljina već odavno nema, ali rat činjenica između Skopja i Sofije nikako ne prestaje i zanimljivo je što se vodi sa nepromijenjenim stavovima još od 1949.godine.
Možda akademije znanosti Balkana nisu previše znanstveno aktivne i da je dobrobit njihovog postojanja teško mjerljiv? Ali zato kada ne treba one su uvijek tu da bi dolijevale ulje na vatru. Ovdje, prije svega, mislimo na Memorandum Srpske akademije znanosti (SANU) iz jeseni 1986.godine, koji se i povijesno smatra početkom patnji naroda Jugoslavije.
Makedonska akademija znanosti i umjetnosti (MANU), premda puno manja i mlađa, također ima svoje istaknute poduhvate. Pa je tako, 2001.godine.godine upravo iz redova MANU-a došla ideja o razmjeni teritorija i stanovništva između Makedonije i Albanije kao trajno rješenje ratnog konflikta.
Desetak dana kasnije, MANU je objavio i čuvenu enciklopediju u kojoj je izravno napao albansku povijest i doveo je u pitanje osjećaje nekoliko stotina tisuća pripadnika ove manjine, koja živi na teritoriju Makedonije.
MANU je i zadnji mjesec dana bila prva na braniku domovine i najbrže od svih institucija reagirala na deklaraciju koju je bugarski Sabor donio jednoglasno početkom listopada 2019.godine i u kojoj se traži da Makedonija „koristi izraz ‘službeni jezik Republike Sjeverne Makedonije’, a jedino kad je apsolutno neophodno koristiti termin makedonski jezik u dokumentima i u pozicijama EU-a, gdje se svaki put zvjezdicom treba objašnjavati ‘prema Ustavu Republike Sjeverne Makedonije’“.
Makedonska akademija znanosti i umjetnosti i Sabor MANU-a 3. prosinca 2019.godine su usvojili Povelju makedonskog jezika u kojoj iznose znanstveno priznate činjenice o makedonskom jeziku. Povelja, kako je priopćio MANU, učvršćuje stavove Akademije o potrebi ojačane i neprekidne podrške znanstvenim istraživanja makedonskog jezika i makedonskih dijalekata, vodeći se jedino znanstvenim načelima.
I „ozloglašena“ MANU je za ovo vjerojatno bila u pravu, jer Deklaracija bugarskog Sabora najzad traži „da bude jasno da jezična norma proglašena ustavnim jezikom u Republici Sjeverne Makedonije je povezana sa razvojem bugarskog jezika u bivšoj jugoslavenskoj republici nakon njihove kodifikacije iz 1944 godine“. „Niti jedan dokument/izjava u procesu pristupanja ne može se smatrati priznanjem s bugarske strane o postojanju tzv. makedonskog jezika, zasebnog od bugarskog“, što je apsolutno neprihvatljivo s makedonske strane. Ali, nažalost, i MANU i svi ostali su znali da će njihova reakcija samo rasplamti ti strasti i, doista, odgovor na ovo nismo trebali dugo čekati.
Tamošnja (bugarska) znanstvena akademija BAN je prije manje od tjedan dana usvojila stav sličan onome od državnog vrha u Sofiji, navedenom u Deklaraciji iz listopada ove godine, da je makedonski jezik narječje bugarskog, a prateći dokumenti sadrže i seriju kvalifikacija i uvreda za makedonski jezik.
Nakon ovih dijametralno suprotnih stavova, očito je da rješenja ovog gorljivog pitanja za obje strane uskoro neće biti.
Druga najproblematičnija stvar oko koje se trenutno lome koplja u makedonsko-bugarskim pregovorima jest ona oko podrijetla i nacionalnog osjećaja istaknutog revolucionara Goce Delčeva.
Mješovito makedonsko-bugarsko povijesno povjerenstvo je održalo do sada deset zasjedanja i nije došlo do nikakvog dogovora ili do nekog najbližeg rješenja. Razlozi zbog kojih niti Bugarska niti Makedonija ne mogu odustati od Delčeva su zbilja složeni.
Radi se o čovjeku koji je bio osnivač Makedonske revolucionarne organizacije, kojoj se kasnije priključio. Nikada nije bio član njenog centralnog odbora, a najveća funkcija koju je dobio je bila zagranični predstavnik u Sofiji. Delčev nije sudjelovao niti u Ilindenskom ustanku, a naročito je bio protiv njegovog organiziranja ili, kako je on tvrdio, preuranjenog početka.
Ipak, prijeratni bugarski i postratni jugoslavenski povjesničari su pronašli nešto što je bilo prihvatljivo za sve i kada su se njihove teze iskombinirale, dobio se kult Goce Delčeva kao rodonačelnika suvremenog makedonskog naroda.
Delčev je, u biti, bio prvi istinski oficir u redovima organizacije. Do tada su terenski aktivisti bili bivše hajdučke vojvode, koji su se, između ostaloga, bavili i kriminalom. Kad je Delčev došao iz vojne škole u Sofiji i kad je dobio zadatak formirati četnički institut, on se svojim znanjem, manirima i stalnom prisutnošću na terenu jako brzo popularizirao među narodom kao sasvim drugačiji od svih ostalih koji su komunicirali s pučanstvom. Tako je on ostao u kolektivnoj memoriji sve do Drugog svjetskog rata, a jedan od novoformiranih partizanskih odreda je nazvan po njemu.
Komunisti, primjećujući ovu neobičnu popularnost Goce Delčeva, pronalaze načine da ga povijesno povežu za dvije stvari: socijalistički pokret Vasila Glavinova, kojemu je Delčev kratko pripadao, i za antibugarske stavove, koji su, u biti, bili borba protiv miješanje bugarske vlade u rukovodstvo Organizacije. Pa tako, komunisti od njega, bugarskog učenika i oficira, čine revolucionarom socijalistom i njegovo ime doslovno stavljaju u svaki udžbenik, na svaku ulicu, školu, most i slično. I tako je, nakon poslije 80 godina, stvoren neuništivi kult prema apostolu makedonske revolucionarne borbe, kakvog i danas poznajemo.
Zato, prema ekspertima, niti bi se Bugari odrekli onoga što Goce Delčev predstavlja za „njihovu borbu“ van granica Bugarske, niti bi se Makedonci iskreno odrekli značenja Delčeva za njihovo nacionalno čulo.
Dakle, Goce Delčev je značajan i za jedne i za druge, ali nije podjednako značajan. Za Bugarsku je samo jedan od mnogih, a za makedonski je narod jedan jedini. Ovo potvrđuju i povjesničari i povijesni izvori. Zato nije slučajno što zajedničko povijesno povjerenstvo ne može nikako donijeti konačan zaključak o njegovom djelovanju. Eksperti savjetuju, da je Delčev isuviše značajan za naše kolektivno sjećanje da bi se uopće moglo kalkulirati s njegovim djelom. Oni savjetuju da povjerenstva nisu najbolji način za poboljšanje dobrosusjedskih odnosa s Bugarskom, koji su nam neophodni za ulazak u EU. U tom smjeru, možda je pravo vrijeme priznati da se on deklarirao kao Bugarin, ali samo ukoliko druga strana potvrdi da se borio za slobodu Makedonije.
Bugari nam jednostavno ne dopuštaju da budemo zahvalni na onome što su učinili za nas.
Od svega rečeno i spomenutog, lako se može donijeti jedna zajednička konstatacija o čitavoj ovoj problematici, koja već stoljeće i pol kasnije i dalje opterećuje makedonsko-bugarske odnose. Ta konstatacija, vjerojatno, trebala bi početi s priznavanjem makedonske historiografije da je bugarska strana, bez obzira s kakvim nepoštenim ili poštenim namjerama je to radila, pomogla je jako u stvaranju, u rastu i u razvoju izvornog revolucionarnog djela za oslobođenje Makedonije. Ali, također, ova konstatacija ne bi bila do kraja točna ukoliko se ne završava s priznanjem bugarske strane da ustanici tada, kao i njihovi izravni potomci sada, iznad svega su imali jedan uzvišeni cilj, a to je zasebna makedonska republika, koja će na prastarom geografskom teritoriju ujediniti narod koji živi na ovim prostorima, bez obzira kako se taj narod intimno osjećao u određenom povijesnom trenutku.
U ovoj zajedničkoj konstataciji jest ključ za rješavanje svih problema među ovim tradicionalno vrlo sličnim, bliskim i nužno prijateljskim državama, a prije svega narodima. U suprotnom, svako dalje produživanje agresivne bugarske propagande, povezane s makedonskom poviješću, izazvat će dodatni otpor kod makedonske strane. To može rezultirati jedino sa nepotrebnim razdvajanjem ovih dvaju prirodno bliskih južnoslavenskih naroda.
Ljubljana/Skopje, 23.decembar/prosinac 2019
MACEDONIAN:
Меѓународниот институт за блискоисточни и балкански студии (ИФИМЕС) од Љубљана, Словенија, редовно ги анализира случувањата на Блискиот исток и на Балканот. Македонскиот историчар, новинар и публицист Дејан Азески, член на Меѓународниот институт ИФИМЕС, по повод напнатата ситуација помеѓу Бугарија и Северна Македонија, а во врска со историските несогласувања помеѓу овие два народи ја анализира „КОМПЛЕКСНОСТА НА МАКЕДОНСКО-БУГАРСКИТЕ ОДНОСИ“. Неговата комплексна анализа ја објавуваме во две продолженија од кои во прилог го имате првиот дел.
„Македонски јазик не постои, тоа е само дијалект на Бугарскиот“, ова е контроверзниот став на Бугарската академија на науките кој сериозно ги потресе македонско бугарските односи.
Според експертите ова е чисто политичка реторика бидејќи научно е познато дека уште од времето на доаѓањето на Словените, а посебна после периодот на Кирил и Методиј се создава дијалектичка и јазична засебност на Македонскиот дел од Балканот која подоцна и лингвистички и синтаксички еволуира во засебен јазик. А и да не е така, границата помеѓу јазик и дијалект е субјективната одлука на оној што го говори. Согласно сето ова безпредметно е воопшто да се разговара околу тоа дали постои Македонски јазик. Но за жал официјална Софија го има правото да го блокира Скопје на патот кон ЕУ и со тоа ја има моќта да го наведе текот на преговорите во нивна полза. Така да само две години после промената на уставното име, Република Северна Македонија е исправена пред уште еден нов предизвик под притисоци и уцени да мора да го докажува постоењето на сопствениот јазик. Веројатно апсурд и преседан во историјата на целата светска дипломатија.
Голема штета е што ваквото назадување во добрососедството доаѓа само година или година и половина по историските исчекори кои ги направија премиерите Бојко Борисов и Зоран Заев во насока на зближување на двата најслични народи на Балканскиот полуостров.
Најстрашно од се е што ова потсеќа на повторување на историјата . Имено четирите години од Деветтосептемврискиот преврат во Бугарија 1944 до резолуцијата на Информбирото од 28 јуни 1948, со право се сметаат за златните години во Бугарско-Македонските односи. Период во кој не само што искрено се води борба за надминување на историските небулози туку и се разгледува можноста за заедничко Бугарско-Македонска иднина во некаква федерација или конфедерација.
Бугарското раководство на чело со Георги Димитров во овој период е толку „промакедонски ориентирано“ што во еден момент се појавува идејата Софија да се откаже од Пиринскиот дел на Македонија како траен влог во формирањето на обединета Македонска држава која ќе биде сврзно ткиво на идната Југословенско- Бугарска федерација.
Но судирот на Белград со Москва во 1948 година, ќе ги промени работите од корен. Бугарија ќе мора да застане на страната на Сталин, а со тоа природно и да влезе во отворен конфликт со Југославија, особено во делот околу Македонското прашање. Нормално најголеми жртви на геополитиката повторно ќе бидат Македонците кои не само што ќе ги изгубат сите права стекнати до тогаш, туку и физички ќе бидат оневозможени поинтензивно да комуницираат со своите браќа од другата страна на границата. Последиците од ваквата историски грешка на официјална Софија се добро познати.
Проблемот е што Информбирото и Сталин одамна ги нема, но војната на факти помеѓу Скопје и Софија никако да престане и интересно е што се води со непроменети ставови уште од 1949 година.
Можеби академиите на науки на Балканот не се премногу активни од научна гледна смисла и бенефитот од нивното постоење е тешко мерлив. Но затоа кога НЕтреба тие се секогаш први во додавање масло на огнот. Тука пред се се мисли на Меморандумот на Српската академија на науките од есента 1986 година кој и историски се смета за почеток на страдањата на народите од Југославија.
Македонската академија иако доста помала и помлада исто така има свои истакнати подвизи. Па така во 2001 година токму од редовите на МАНУ потекна идејата за размена на територии и население помеѓу Македонија и Албанија како трајно решавање на воениот конфликт.
Десетина година подоцна МАНУ ја издаде и фамозната енциклопедија во која најдиректно ја нападна Албанската историја и ги доведе во прашање чувствата на неколку стотици илјади припадници на оваа националност кои живеат на територијата на Македонија.
МАНУ и во последниве месец дена беше прва на „браникот“ на татковината и најбрзо од сите институции реагираше на декларацијата што бугарскиот парламент ја донесе едногласно на почетокот од октомври 2019 година во која се бара Македонија „да го користи изразот ’службен јазик на Република Северна Македонија’, а само кога е ’апсолутно неопходно’ да се користи терминот ’македонски јазик’ во документите и позициите на ЕУ, каде што треба да се објаснува со ѕвездичка секој пат – ’според Уставот на Република Северна Македонија’“.
Македонската академија од Скопје и Собранието на МАНУ на 3 декември усвои Повелба за македонскиот јазик во која ги изнесува научно признатите факти за македонскиот јазик. Повелбата, како што соопшти МАНУ, ги зацврстува ставовите на Академијата за потребата од засилена и континуирана поддршка на научните истражувања на македонскиот јазик и македонските дијалекти, водејќи се од строго научни начела.
И озлогласената МАНУ за ова веројатно беше и во право бидејќи Декларацијата на бугарскиот парламент ултимативно бара
„да биде јасно дека јазичната норма прогласена за уставен јазик во Република Северна Македонија е поврзана со еволуцијата на бугарскиот јазик во поранешната Југословенска Република по нивната кодификација од 1944 година“. „Ниту еден документ/изјава во процесот на пристапување не може да се смета за признание од страна на бугарската страна за постоењето на т.н. ’македонски јазик’, одвоен од бугарскиот“.
што е апсолутно неприфатливо од македонска гледна точка. Но за жал и МАНУ и сите знаеја дека нивната реакција само ќе ги распламти страстите и навистина одговорот на ова не требаше да го чекаме долго.
Тамошната научна академија- БАН пред нецела недела усвои став сличен на оној на државниот врв во Софија искажан во декларацијата од октомври годинава, дека македонскиот јазик е наречје на бугарскиот, а придружните документи содржат и серија квалификации и навреди за македонскиот јазик.
После овие дијаметрално спротивставени ставови, очигледно е дека решение околу ова горчливо прашање и за двете страни, во скоро време сигурно ќе нема.
Втората најпроблематична точка околу која моментално се кршат копјата во Македонско бугарските преговори е таа околу потеклото и националното чувство на истакнатиот револуционер Гоце Делчев.
Скоро десет седници одржа мешовитата македонско- бугарска историска комисија и не дојде до никаков договор или барем приближно решение. Причините поради кои ниту Бугарија ниту Македонија не можат да се откажат од Делчев се навистина комплексни.
Станува збор за човек кој не бил основач на македонската револуционерна организација кон која се приклучил подоцна. Никогаш не бил член на нејзиниот централен комитет, а највисоката функција која ја добил била задграничен преставник во Софија. Делчев не учествувал ниту во Илинденското востание, а лично бил против и неговото организирање или како што тој тврдел предвремено кревање.
Е сега сепак во неговата личност и предвоените бугарски и поствоените југословенски историчари пронашле нешто што било општоприфатливо за сите и кога се искомбинирале нивните тези се добил култот на Гоце Делчев како родоначалник на современата македонската нација.
Делчев всушност бил првиот вистински офицер во редовите на организацијата. Се до него , теренски активисти биле поранешни ајдучки војводи кои меѓу другото се занимавале и со криминал. Кога доаѓа Делчев од военото училиште во Софија и кога ја добива задача да го формира четничкиот институт тој со своето знаење, манири и постојана присутност на теренот многу брзо се популаризира помеѓу народот како сосема различен од сите други кои комуницирала со широките маси. Па така тој останал во колективната меморија се до втората светска војна, а еден од новоформираните партизански одреди е крстен и по него.
Комунистите забележувајќи ја оваа необична популарност на Гоце Делчев наоѓаат начини историски да го поврзат со две работи: социјалистичкото движење на Васил Главинов на кое Делчев кратко и припаѓал и со антибугарските ставови кои всушност биле борба против наметнувањето на бугарската влада врз раководството на организацијата. Така комунистите од него од бугарски ученик и офицер прават револуционер социјалист и буквално го ставаат во секој еден учебник, улица, училишта, мостови и слично. И така после скоро 80 години е создаден неуништлив култ кон апостолот на македонската револуционерна борба како што денеска го познаваме.
Затоа според експертите ниту Бугарите би се откажале од она што Гоце Делчев претставува за „нивната борба“ надвор од границите на Бугарија, ниту Македонците искрено би се откажале од значењето на Делчев за нашето национално чувство.
Значи Гоце Делчев е значаен и за едните и за другите но не е подеднакво значаен. За Бугарија е само еден од многуте , а за Македонскиот народ еден и единствен. Ова го потврдуваат и историчарите и историските извори. Поради тоа не е случајно што заедничката историска комисија никако не може да донесе конечен заклучок за неговата дејност. Експертите советуваат дека Делчев е и премногу значаен за нашето колективно сеќавање за воопшто да може да се калукура со неговото дело. Тие советуваат дека комисиите не се најсоодветниот начин за подобрување на добрососедските односи со Бугарија кои ни се неопходни за влез во ЕУ. Во таа насока можеби е време да признаеме дека тој се декларирал за БУГАРИН но само ако другата страна потврди дека се борел за СЛОБОДАТА НА МАКЕДОНИЈА.
Бугарите едноставно не ни дозволуваат да сме благодарни за она што го направиле за нас
Од сето горенаведено и споменато лесно може да се донесе една заедничка констатација за целата оваа проблематика, која речиси век и половина подоцна сѐуштегиоптоварувамакедонско-бугарскитеодноси. Тааконстатација, веројатно, битребалодазапочне со признавањето на македонската историографија дека бугарската страна, без разлика со какви задни или чесни намери го правела тоа, многу помогнала во создавањето, во растот и во развојот на изворното револуционерно дело за ослободување на Македонија. Но, исто така, оваа констатација не би била докрај точна ако не завршува со признание на бугарската страна дека востаниците тогаш, како и нивните директни потомци сега, над се имале една возвишена цел, а тоа е засебна македонска република, која на прастарата географска територија на Македонија ќе го обединува народот што живее на овие простори, без разлика на тоа како се чувствувал интимно тој во одреден историски момент.
Во оваа заедничка констатација е клучот за решавање на сите проблеми меѓу овие две традиционално многу слични, блиски и нужно пријателски држави, а пред сѐнароди. Воспротивно, секоенареднопродолжувањенаагресивнатабугарскапропагандаповрзанасомакедонскатаисторијаќепредизвикувадополнителенотпоркајмакедонскатастрана. Тоаможе да резултира само со непотребно разделување на овие природно блиски јужнословенски народи.
Љубљана/Скопје, 23. декебри 2019
