Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Dejan Azeski je makedonski historičar, novinar i publicista, član Međunarodnog instituta IFIMES. U svom članku pod naslovom „Zašto smo samo Makedonci i ništa drugo?“ analizira aktuelna zbivanja oko makedonsko-bugarskih odnosa. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
Član Međunarodnog Instituta IFIMES
Bugarska historiografija je decidna, da prije 1944.godine nije postojao makedonski nacionalni osjećaj i da se 99% pravoslavnog stanovništva na teritoriji geografske Makedonije osjećalo kao bugarsko. S obzirom da Bugarska ima mnogo više državnog iskustva od Makedonije i s obzirom na to da visoko cijenim njihovu nauku, želio bih vjerovati u to. Ali svaki put kad se pridržavam ove logike nailazim na činjenicu, da se moja prabaka zvala Makedonka ili Donka, a rođena je i krštena oko 1910.godine. Pa se postavlja pitanje: ako nije bilo Makedonaca i osjećaja pripadnosti, zašto bi neki moji pradjedovi krstili svoju kćer Makedonku usred periodu turskog ropstva?
Na ovo bi mi bugarske kolege vjerojatno odgovorile, da termin Makedonija i termin Makedonci oduvijek imaju samo geografsko značenje, a ne nacionalno. A to je možda do neke mjere tačno. Ali to je jedino donekle tačno, jer je geografska pripadnost često presudna za buđenje nacionalnog osjećaja u skoro svim narodima.
Da bih vam ovo objasnio, morat ću vas vratiti u srednji vijek, period kada je karta Evrope bila najrascjepkanija. U to vrijeme bukvalno svako selo imalo je svog feudalnog gospodara, koji se na toj mini-teritoriji ponašao poput kralja. Imao je i svoj dvorac, vlastitu vojsku, a zemlju za obradu podijelio je prema njegovim željama i slobodnom uvjerenju. Ali svi su oni feudalni gospodari (i njihovi podanici) na teritoriju geografske Francuske, kasnije i Italije i, konačno, Njemačke bili svjesni da pripadaju istoj jezičnoj skupini i da ih objedinjuje neki zajednički interes. I tako su se, na temelju sličnog jezika i na osnovu geografske pripadnosti određenoj teritoriji, formirali kao nacija u određenom trenutku njihove povijesti. Tako su se odvojili od anglosaksonske ili latinske grupe naroda i formirali nacionalne države. U čemu se to razlikuje sa makedonskim narodom i makedonskom nacijom? Zašto Bugarska može tvrditi da su Šopi sa sjeverozapada, Trakijci sa juga i Dobrudžani sa sjeveroistoka potpuno identični Bugari, a ne možemo tvrditi da stanovništvo Ohrida i Štipa pripada jednom narodu, jer ima isti nacionalni osjećaj. Tačno je, da se naše nacionalno ujedinjenje dogodilo stotinu godina nakon italijanskog. Ali bugarska nacionalna država zasigurno je nekoliko stoljeća mlađa od francuske ili ruske. Jednostavno nismo krivi što su se uvjeti za formiranje moderne makedonske države stvorili tek 1944.godine. Uostalom, u svijetu postoji nekoliko hiljada naroda, a samo nekoliko stotina država. A postoje oni poput Kurda, kojih ima više od 30 miliona i još nisu u stanju formirati svoju državu. Dakle, apsolutno Makedonci ne bi trebali imati kompleks, da su kasno ustrojili državu i da ih to stavlja u podređeni položaj prema jednom od svojih susjeda.
Prema službenim podacima posljednjeg makedonskog popisa iz 2002.godine, osim nacionalne deklaracije kao Albanci, Turci, Romi, Bošnjaci, možete pronaći i ljude koji se izjašnjavaju kao Jugoslaveni, Brazilci, pa čak i Marsovci. Svi su smješteni pod paragraf: ostalo - koji se sastoji od ukupno 20.000 stanovnika. Poanta ovoga je, da svako od nas ima legitimno demokratsko pravo, da se osjeća i izjašnjava onako kako želi.
U stvari, ovo je osnova američke političke nacije ili australijske. Tamo se svako ima pravo osjećati kao Amerikanac ili Australijanac prvog dana kada se nastani na njihovoj teritoriji. Ovo postavlja pitanje, ako se neko želi izjasniti kao Makedonac, koji govori makedonskim, otkud pravo nekome u Sofiji ili Plovdivu da ga osporava? Prema međunarodnom pravu, niko ne može zabraniti ni onim bugarskim državljanima u regiji Pirinske Makedonije (koja teritorijalno pripada bugarskoj državi), da se osjećaju i izjašnjavaju kao Makedonci, naravno ako to čine iz svoje slobodne volje i dobre namjere.
Doista, na početku treće dekade 21. stoljeća čini se iluzornim raspravljati o takvim pitanjima koja bi, po bilo kojoj demokratskoj logici, trebala da se podrazumijeva.
U posljednjih 20 godina, zbog niza okolnosti općenito povezanih sa svjetskom geopolitikom, bugarski pasoš bio je više cijenjen od makedonskog. Tako je službena Sofija prešutno počela, da zloupotrebljava ovu činjenicu dodjeljivanjem bugarskog državljanstva i pasoša Makedoncima, koji su mogli da dokažu da su se njihovi preci deklarirali kao Bugari ili služili su u bugarskoj vojsci. Iako nema službene statistike, vjerojatno je riječ o nekoliko desetina hiljada, a možda i stotina hiljada građana Makedonije, koji su uzeli bugarski pasoš odnosno državljanstvo.
Sada te ljude, koji su u većini slučajeva uzeli bugarsko državljanstvo iz ekonomskih razloga (da bi mogli raditi u zapadnoj Evropi), bugarska država predstavlja kao Bugare na teritoriji Makedonije. Ali stvarnost nije takva. Popis iz 2002.godine pokazao je, da se vrlo malo Makedonaca osjećaju kao Bugari (manje od 1%), a nezavršeni popis stanovništva iz 2012. također je neslužbeno potvrdio ovu činjenicu. Dakle, jedna stvar za mene, koji trenutno živim u Italiji je, da eventualno sutra steknem italijansko državljanstvo, a druga stvar bila bi, da li se zaista osjećam kao Italijan i da li želim sutra da odgajam svoju djecu da budu Italjiani.
Drugo, u posljednjih nekoliko godina na makedonskoj političkoj sceni pojavilo se nekoliko stranaka, pokreta i udruženja, koji se otvoreno zalažu za aktivniju suradnju s Bugarskom i čak se mogu nazvati kao pro-bugarske. To je njihovo legitimno pravo i donekle ih podržavam, sve dok na demokratski način izražavaju svoje stavove. Ali činjenica je, da nijedna od tih stranaka, organizacija ili udruženja nemaju veću političku težinu i popularnost među građanima. Ako su ove organizacije mjerilo autoriteta kojeg Bugarska uživa među Makedoncima, on sasvim sigurno ne postoji.
I na kraju ovog dijela trebali bismo iskreno reći, da pogrešna politika koju Bugarska vodi prema Makedoncima rezultira time - od 1912. do danas, da se percepcija Makedonaca prema ovoj zemlji u potpunosti promijenila. Ako su prije samo jednog stoljeća mnogi naši preci u Sofiji vidjeli jednog jedinog saveznika, bratstva i spasenja - sada je gotovo nemoguće pronaći veću grupu Makedonaca, koji gaje takve iluzije.
Zato se takva politika iz Sofije mora zaustaviti, jer će u suprotnom jaz između dva bratska naroda dostići tačku iz koje nema povratka nazad.
Ulaskom Makedonije u NATO, prvi put od 1948, Makedonija i Bugarska su u istom vojnom savezu. Čini se, da tu činjenicu ne primjećuje nijedan naš intelektualac ili pripadnik širokih masa, koji su trenutno uključeni u stalne svađe sa Bugarskom. Uz to, nadamo se, da ćemo uskoro, prvi put nakon 1944.godine (ali ovaj put na ravnopravnoj osnovi), moći da posjetimo Bugarsku bez pasoša i lične karte i da stignemo tamo brzo i efikasno na novu autocestu ili brzu željeznicu. Ovako lično vidim budućnost bugarsko-makedonskog bratstva, a ne u povijesnim komisijama i beskrajnim pregovorima, koji nikome neće donijeti ništa dobro. U birokraciji postoji izreka, ako želite da se nešto ne uradi, onda formirajte komisiju koja će raditi na tom pitanju. Dakle, ne bismo trebali imati velika očekivanja oko onoga u čemu će se naše i bugarske kolege naučnici dogovoriti. Na kraju, moramo naučnicima omogućiti da se bave naukom, a ne da se miješaju u svakodnevnu politiku. Preciznije, zloupotrijebiti historiju sa aspekta dnevne politike kao što se trenutno radi.
Inače, na teritoriji današnje Bugarske živi najmanje nekoliko stotina hiljada ljudi koji se osjećaju kao Bugari, ali koji dolaze sa područja Makedonije. Ubuduće bi se oni i njihovi potomci trebali iskoristiti kao najbolji mogući temelj za poboljšanje makedonsko-bugarskih odnosa, a ne za pogoršanje. Jer dva naroda koja govore veoma sličan jezik bez padeža, koji većinom dijele istu religiju i koji su vrlo slični u mentalitetu, hrani i kulturi, ne smiju imati tako mali kontakt i da tako malo znaju jedni o drugima.
Ljubljana/Trst 16.maj 2020
Fusnota:
[1] IFIMES - Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni savjetodavni status pri Ekonomsko-socijalnom vijeću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine.
Меѓународниот институт за Балкански и Блискоисточни студии (ИФИМЕС) од Љубљана, Словенија, редовно ги анализира случувањата на Блискиот Исток и на Балканот. Дејан Азески е македонски историчар, новинар и публицист, член на Меѓународниот институт ИФИМЕС. Во својот текст под наслов: „Зошто сме само Македонци и ништо друго?“ ги анализира последните актуелни случувања во македонско-бугарските односи. Неговиот текст го објавуваме во целост.
Член на Меѓународниот институт ИФИМЕС
Бугарската историографија е децидна дека пред 1944 година не постоело никакво македонското национално чувство и дека 99% од православното население на територијата на географска Македонија се чувствувало како Бугарско. Со оглед дека Бугарија има многу поголемо државно искуство од Македонија и со оглед дека исклучително ја ценам нивната наука, би сакал да поверувам во ова. Но секогаш кога ќе тргнам по оваа нивна логика се судрувам со фактот дека мојата прабаба се викала Македонка или Донка, а е родена и крстена околу 1910 година. Па само по себе ми се наметнува прашањето: ако не постоеле Македонци и чувство на припадност зошто некои мои чукун дедо или чукун баба среде турско ропство би ја крстиле својата ќерка Македонка?
На ова веројатно моите колеги од Бугарија би ми одговориле дека поимот Македонија и терминот Македонци одсекогаш имал само географско значење, а не и национално. И тоа можеби е точно до некаде. Но точно е само до некаде бидејќи географската припадност често била пресудна за будење на националното чувство кај скоро сите нации.
За да ви го објаснам ова ќе мора да ве навратам малку во Средниот век. Период кога картата на Европа била најрасцепкана. Во тој период буквално секое село имало свој феудалец кој на таа мини-територија си се однесувал како крал. Имал и свој замок, своја војска, а земјата за обработка ја делел и разделувал по негова желба и слободно убедување. Но сите тие феудалци (и нивните поданици) на територијата на географска Франција, па подоцна Италија па на крај и Германија биле свесни дека припаѓаат на иста јазична група и дека ги обединува некаков заеднички интерес. И така врз основа на сличниот јазик и врз основа на географската припадност на одредена територија тие во одредена точка од својата историја се формирале како нација. Значи се оделиле од англосаксонската или латинската група на народи и направиле национални држави. Епа тогаш што е различно со македонскиот народ и македонската нација? Зошто Бугарија може да тврди дека Шопите од Северозападот, Тракијците од Југот и Добруџанците од северо-истокот се потполно идентички Бугари, а ние не може да тврдиме дека населенито од Охрид и од Штип припаѓа на една нација бидејќи гаи едно национално чувство. Точно е дека нашето национално обединување настанало дури сто години после Италијанското. Но и Бугарската национакна држава е сигурно неколку века помлада од Француската или Руската. Едноставно ние не сме виновни што услови за формирање на современа држава се створиле дури во 1944 година. Крај краева на светот постојат неколку илјади народи, а само неколку стотици држави. Па има и такви како Курдите кои се повеќе од 30 милиони луѓе, а се уште не се во можност да формираат својата држава. Значи апсолутно Македонците не треба да имаат никаков комплекс дека доцна формирале држава и дека тоа ги става во подреден статус кон некого од соседите.
Според официјалните податоци на последниот македонскиот попис од 2002 година, покрај националното декларирање како Албанци, Турци, Роми, Бошњаци можете да најдете и луѓе кои се декларираат како Југословени, Бразилци па дури и Марсовци. Сите се тие ставени под ставката:останато -која е составена од вкупно 20.000 жители. Поентата на ова е дека секој од нас има легитимно демократско право да се чувствува така како што сака.
Всушност тоа е основата и на Американската политичка нација или Австралијанската. Таму секој има право да почне да се чувствува како Американец или Австралијанец уште првиот ден кога ќе се насели на нивната територија. Од тука се поставува прашањето, ако некој сака да се декларира како Македонец кој зборува Македонски јазик од каде правото на некој во Софија или Пловдив да му го оспорува тоа. Според меѓународното право никој не може да им забрани ниту на оние Бугарски државјани во регионот на Пиринска Македонија (која територијално припаѓа на Бугарската држава) да се чувствуваат и декларираат како Македонци, нормално ако тоа го прават по свое слободно убедување и по своја слободна воља.
Навистина на почетокот на третата деценија од 21 век, илузорно делува да се разговара за вакви прашања кои по секоја демократска логика би требало да се подразбираат уште од самиот старт.
Во последните 20 години, поради низа на околности генерално поврзани со светската геополитика, бугарскиот пасош стана многу повреден од Македонскиот. Па така официјална Софија тоа преќутно почна да го злоупотребува делејќи бугарски државјанства и пасоши на Македонци кои ќе успеаат да докажат дека нивните предци се декларирале како Бугари или пак служеле во бугарската армија. Иако нема официјални статистики веројатно се работи за некоја бројќжка од повеќе десетици илјади, а можда и стотина илјади државјани на Македонија кои зеле бугарски пасош.
Сега овие луѓе кои во најголем дел од случаите зеле бугарско државјанство поради економски причини како би можеле да одат на работа во Западна Европа, бугарската држава ги преставува како Бугари на територијата на Македонија. Но реалноста не е таква. Пописот во 2002 година покажа дека многу малку Македонци се чувствуваат како Бугарија (помалку од 1%), а и незавршениот попис од 2012 исто така неофицијално ја потврди оваа состојба. Значи една работа е јас кој моментално живеаам во Италија утре да се стекнам со Италијанско државјанство, а друга работа е вистински да се чувствувам за Италијан и моите деца утре да ги воспитувам дека се Италијани.
Втора работа, во последните неколку години на македонската политичка сцена се појавија и неколку партии, движења и здруженија кои отворено се залагаат за поактивна соработка со Бугарија, па дури може да се декларираат и како пробугарски. Тоа е нивно легитимно право и јас на некој начин ги подржувам, се додека нивните ставови ги изразуваат на демократски начин/ Но факт е дека ниедна од тие партии, организации, или здруженија нема никаква поголема политичка тежина и популарност помеѓу граѓаните. Ако овие организации се мерило за авторитетот кој Бугарија го ужива кај Македонците тој е скоро непостоечки.
И за крај на овој дел треба да искрено да кажеме дека погрешната политика која Бугарија ја води кон Македонците резултира со тоа- од 1912 до денес, тотално да се промени поимањето на Македонците кон оваа држава. Ако пред само еден век, многумина од нашите предци во Софија гледале еден и единствен сојузник, братство и спас- сега веќе скоро и да не може да се најде поголема група македонци кои гаат такви илузии.
Затоа ваквата политика од Софија мора да престане инаку јазот помеѓу двата братски народи ќе дојде до точка од која нема враќање назад.
Со влезот на Македонија во НАТО, за прв пат после 1948, Македонија и Бугарија се во еден исти воен сојуз. Овој факт како никој да не го забележува од нашите интелектуалци и широки народни маси, кои моментално се зафатени со постојаните кавги со Бугарија. Дополнително се надеваме дека во скоро време за прв пат по 1944 (но овој пат на рамноправна база) ќе може без пасош и лична карта да ја посетуваме Бугарија и до таму да стигнеме брзо и ефикасно по нов пат или брза железница. Јас лично така ја гледам иднината на Бугарско- Македонското братсво, а не во историските комисии и бескрајните преговори кои на никого нема да му донесат ништо добро. Во бирократијата постои една изрека, ако сакаш нешто да не биде завршено тогаш формирај комисија која ќе работи на тоа прашање. Па така не треба да имаме никакви големи очекувања од тоа што ќе се договорат нашите и бугарските колеги научници. И на крај тоа и не е толку важно, треба да ги оставиме научниците да се бават со наука, а што помалку да дозволуваме тоа да се одразува на дневата политика. Поточно тоа да се злоупотребува од дневената политика како што моментално се прави.
Инаку на територијата на денешна Бугарија живеаат барем неколку стотици илјади луѓе кои се чувствуваат како Бугари но кои влечат потекло од територијата на Македонија. Тие и нивните потомци во иднина треба да се искористат како најдобра можна база за подобрување на македонско- бугарските односи, а не за влошување. Бидејќи два народи кои зборуваат многу сличен јазик без падежи, кои во најголем дел делат иста религија и кои и по менталитет и по храна и по култура се многу слични, не смеаат да имаат толку малку контакти и да знаат толку малку еден за друг.
Љубљана/Трст 16 мај 2020
