Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Dejan Azeski je makedonski historičar, novinar i publicista, član Međunarodnog instituta IFIMES. U svom članku pod naslovom „Ukrajina 2022: Poligon za testiranje novog i starog oružja/Украина 2022: полигон за ново и старо оружје“ analizira aktuelna zbivanja u Ukrajini u kontekstu vojnih efektiva sa kojima raspolažu sukobljene strane. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
U Ukrajini već osmi mjesec odvija se krvavi bratoubilački rat za koji niko ne može da predvidi kada će i kako će se završiti. Velike sile ponovno lome koplja preko leđa neutralnih država i naroda, koji su prinuđeni da vode tuđe bitke. Svijet je podijeljen u podršci jednoj ili drugoj strani, tako da je teško pronaći objektivnu analizu uzroka, toka i eventualnog ishoda ovog rata.
Ukrajina je danas također idealno polje za ispitivanje izdržljivosti starog i napretka novog konvencionalnog naoružanja i vojne opreme na obje strane. U ovom dijelu, iako postoje podijeljena mišljenja, ipak postoji veća objektivnost na obje strane u pogledu onoga što nam ovaj rat tehnički govori i pokazuje?
Jedna od prvih dramatičnih scena, koju smo pratili u februaru ove godine bilo je helikoptersko slijetanje ruskih jurišnih helikoptera Ka-52 (Aligator) na aerodrom Antonov u blizini Kijeva. Istina je, da je ozbiljna formacija od skoro pedeset takvih helikoptera za samo nekoliko minuta masakrirala ukrajinsku odbranu ostavljajući preko 200 mrtvih na svim stranama.
Vjerojatno potaknuta ovim uspjehom, ruska vojska je počela da koristi helikoptere Ka-52[2], Mi-28 i donekle Mi-35 za pratnju velikih tenkovskih kolona, koje su napale Kijev i Harkov na početku rata. Ali odjednom obrt i šok. Najsavremeniji helikopteri na svijetu počeli su da padaju kao kruške i dinamika njihovih gubitaka bila je veća nego čak i od tenkova T-72, kojih je samo u prvih nekoliko nedjelja rata bilo uništeno na hiljade.
Istina je, da su ovi helikopteri (ako se izuzme američki Boeing AH-64 Apache) najsavremeniji na svijetu i sadrže naprednu softversku zaštitu od svih vođenih projektila. Ali Ukrajinci su dokazali da Ka-52 uopšte nisu zaštićeni od nevođene municije i ne samo od protivavionskih topova kalibra preko 20 milimetara, već i od običnih automatskih pušaka standardnog prečnika cijevi 7,65. Ova situacija je snažno uticala na ishod prvih mjeseci rata, jer je početna ruska strategija bila u velikoj mjeri zasnovana na potpunoj vazdušnoj dominaciji.
Modernizovani sovjetski avion Suhoj-25, specijalno projektiran za napade na mete na zemlji, pokazao se nešto boljim od helikoptera. Ovi relativno dobro naoružani i još masivniji oklopljeni jurišnici bili su teža meta za zastarjele ukrajinske sisteme PVO. Naravno, tome je doprinijela i njihova veća brzina u odnosu na helikoptere. Međutim, sa prilivom novog zapadnog naoružanja, ovaj tip ofanzivnog vazdušnog vozila pokazao se nedovoljnim da kontroliše tok rata. Treba imati u vidu, da su jurišnici, ne samo ruski, već i svi koji trenutno postoje u svijetu, zasnovani na tehnologiji i avionici iz Drugog svjetskog rata. To je kao da njemačkom Junkeru 22 Štuka, dodate rakete i malo bolji oklop. Inače, sve ostalo je isto, uključujući brzinu i upravljivost. Napredak u avijaciji je više fokusiran na lovce, koji su na kraju postali lovci-bombarderi. Ostatak jurišnika ostao je skoro isti u posljednjih 80 godina, a posebno u posljednjih 40.
Međutim, ako postoji jedno oružje koje je apsolutno najkorisnije u ovom ratu, to je svakako dron, posebno oni turske i iranske proizvodnje. Ne radi o bilo kakvom novom oružju s obzirom na činjenicu, da je dronove još proizvodio Sovjetski Savez, ali nove verzije, koje su mnogo brže i što je najvažnije mnogo jeftinije za proizvodnju mogu zaista preuzeti ulogu japanskih kamikaza iz Drugog svjetskog rata. Pojedinačno, Rusi imaju najbolji teško naoružani dron na svijetu u modelu Sukhoi S-70 Okhotnik. Ali njegova proizvodnja je skupa i komplikovana kao i proizvodnja lovca-bombardera pete generacije (Su-57), a možda i skuplja. Tako Rusija još dugo neće imati na raspolaganju čitave rojeve ovih super dronova. S druge strane, model Bayraktar TB2, koji koriste Ukrajinci košta nešto više od običnog komercijalnog drona, a njegova proizvodnja traje svega nekoliko nedjelja. Riječ je o privatnoj turskoj kompaniji koju javnost povezuje sa zetom predsednika Recepa Tayyipa Erdogana. Ali bez obzira ko je gazda, ostaje činjenica da je ova kompanija napravila pravu revoluciju u ratovanju. Ovo je prvi put pokazano u nedavnom ratu u Nagorno-Karabahu gdje su azerbejdžanske snage bukvalno slomile svoje armenske protivnike za nekoliko dana. Pobjeda je bila iznenađujuća i veoma velika, jer su rovovi i utvrđenja koje je Armenija kopala decenijama smatrani neprobojnim. I tako je možda zaista bilo sve do pojave Bayraktar TB2. Ovi mehanički bombaši samoubice imaju sposobnost da prodru čak i u najnepristupačnija mjesta kao što su rovovi, bunkeri, pa čak i pećine i da se detoniraju u najidealnijem trenutku i da prouzrokuju najveću moguću štetu. U Nagorno-Karabahu je također srušen mit o ruskom protivvazdušnom sistemu Pancir, za kojeg se vjerovalo da može lako da masakrira dronove. Ali konkretno najnoviji modeli Bayraktara[3] koji lete veoma nisko i brzo pokazali su se kao teška meta čak i za ovo najsavršenije rusko oružje.
Ova situacija se višestruko umnožava u Ukrajini, gdje su dronovi postali toliko popularni i masovno korišteni, da se organizuju čitave akcije donacija gdje privatna lica kupuju i doniraju dronove za ukrajinsku vojsku.
Vjerojatno zbog iskustva Nagorno-Karabaha i iskustva prvih mjeseci rata u Ukrajini, Rusi su promptno i tajno nabavili nekoliko stotina iranskih dronova, koji su Bayraktarima najbliže što postoji na svjetskom tržištu. Bilo je velikih kontroverzi oko ovih kupovina s obzirom na činjenicu, da je Iran prvobitno negirao kupovinu. Ali onda su se pokazali kao prilično kvalitetno oružje, posebno u ponovnim napadima na Kijev nakon napada na Krimski most i pripajanja četiri ukrajinska okupirana regiona Rusiji.
Sada su dvije stvari već jasne. Ukrajina će potrošiti do posljednjeg dolara, da nabavi što više Bayraktara, a Rusija, s druge strane, sigurno već preraspoređuje dio svoje masovne vojne industrije za ozbiljnu proizvodnju iranskog modela ovog moćnog oružja budućnosti. Ovdje postoji standardni skepticizam, da Rusija još uvijek nema dovoljno kvalitetne domaće proizvodnje mikročipova i softvera uopšte za masovnu proizvodnju komplikovane vojne elektronike. Ali ako se zna da se ova zemlja ozbiljno bori da zamijeni sve uvozne komponente u svom oružju od početka sankcija 2014.godine, i da to već čini u velikim razmjerama, ovaj skepticizam će se vjerojatno pokazati netačnim. Na ruskoj strani se također radi na poboljšanju performansi sistema Pancir, koji, ako se pravilno prilagodi, može da osigura dominaciju u PVO kratkog dometa kao trećem ili najbližem krugu zaštite na nebu.
Stotine kilometara koje dijele Kijev od granice sa Bjelorusijom postale su pravo groblje najpoznatijih sovjetskih, a vjerojatno i svjetskih tenkova T-72. Laki ili srednje oklopni tenk, koji se kretao u ravnim kolonama postao je idealna meta za hiljade ručnih protivoklopnih bacača Javelin, kojima su SAD godinama snabdjevale ukrajinsku vojsku. Po svemu sudeći, generali u Pentagonu su tačno predvidjeli šta će se desiti u Ukrajini i osigurali su „novim“ saveznicima idealno oružje, koje bi moglo da nanese najveću štetu vječito omraženim Rusima.
Ali iako je ruski Generalštab skupo platio prvi dio rata – ubrzo je ustanovljeno da brzo napredovanje u takvim uslovima na terenu nije moguće, pa su tenkovi počeli da se koriste mnogo razumnije. Odnosno, počeli su da se koriste upravo za ono za šta su i namijenjeni, kao drugi talas napada posle avijacije, raketa i teške artiljerije, a posebno kao idealno sredstvo za držanje već izolovanih položaja.
Tako su u ofanzivama u Lugansku i Donjecku gubici tenkova drastično smanjeni. Potvrđeno je, da su izgubljeni samo jedan ili dva moderna ruska tenka T-90, gubici T-72 su se smanjili za skoro 90%, a zanimljivo je da su se čak i sovjetski T-64[4], koji su stavljeni na brzu stazu modernizacije vratili u aktivnu službu i očekuje se da će na teren uskoro početi stizati njih nekoliko stotina ili ukupno hiljadu. Čak i zapadni stručnjaci predviđaju da će ovaj ogroman broj biti dovoljan da zadrži veliki dio okupiranih teritorija. Ovo naravno važi do perioda dok Ukrajina zaista ne dobije novu avijaciju (kao što je obećano) i ponovo osvoji njeno nebo. Ali za to će trebati još dosta vremena.
Tehnički, međutim, najveći šok čitavog rata bio je gubitak komandnog broda Crnomorske flote – raketne krstarice Moskva. To je treći najveći brod u cijeloj ruskoj mornarici i vjerovatno ima najbolji protivvazdušni sistem na svetu. Dakle, plastično gledano, to je brod zaštićen iz vazduha koliko i cijela prijestolnica jedne zemlje. Na njemu je postavljeno na desetine protivvazdušnih raketa dometa preko 200 kilometara (brodska varijanta legendarnog S-300). Imao je čak i dva sistema za odvraćanje raketa srednjeg dometa (softverski i mehanički), a kao posljednja linija odbrane bili su sistemi Kasten (prethodnici Pancira), koji istovremeno izbacuju stotine metaka i mini-raketa za samo jednu sekundu. Jednostavno, PVO koja nije dovoljna samo da zaštiti sam brod, već i čitavu grupu brodova oko njega.
Ukrajinci su tvrdili, da su ovu zagonetku riješili slanjem dvije turske bespilotne letjelice Bayraktar, koje su navodno zbunile odbranu pa su domaće ukrajinske rakete Neptun uspele da prodru i završe posao. Ali ovo je idealna priča, koja je dovoljno osnovana da joj povjeruju mase, a suštinski namjerno previše opšta, da bi stručnjaci shvatili da nema nikakve veze sa stvarnošću.
Jedini način na koji bi rakete tolikog dometa i toliko razorne moći mogle da stignu do krstarice je da se njena protivvazdušna odbrana ugasi na trenutak ili nekoliko minuta. Za sada su samo SAD i Velika Britanija potvrdile takvu tehnologiju (koja može digitalno da onesposobi cijeli savremeni brod na daljinu) na svijetu. Vjerovatno nikada neće se saznati šta se tačno dogodilo, ali je logično pretpostaviti da su o ponosu ruske mornarice – gardijskoj krstarici Moskva – presudili stručnjaci jedne od dvije najmoćnije mornarice svijeta.
Drugi aspekt koji treba analizirati su objavljene fotografije koje pokazuju ogromna oštećenja na trupu broda. S obzirom na džinovski deplasman od preko 12.000 tona i oklop trupa, za postizanje ovog efekta potrebna je mnogo veća raketa od ukrajinskih Neptuna, ili je potrebna visoko precizna vođena raketa koja će precizno pogoditi skladište oružja. Ukrajina ne posjeduje i nije sposobna ni jedno ni drugo.
Drugi veliki gubitak za Rusiju ovih mjeseci bilo je oštećenje dva ključna gasovoda (Sjeverni tok 1 i 2) u blizini obala Danske i Švedske. Ne samo ruski već i donekle nezavisni švedski stručnjaci potvrdili su, da su ogromne rupe na dnu mora mogle biti napravljene samo ljudskom sabotažom ili eventualno uz pomoć naprednog podvodnog drona. Ako analizirate prisustvo vojnih i tajnih civilnih brodova u vojne svrhe u konkretnom periodu na konkretnom prostoru, lako možete uprijeti prstom u London i najelitnije jedinice njihove zaista respektabilne mornarice.
Ali ovo nije bio kraj ruskih glavobolja na moru. Najveća bruka dogodila se nedavno usred luke Sevastopolj (jedna od najsigurnijih na svijetu i zbog vojne infrastrukture i zbog idealnih prirodnih faktora). Tamo su u nekoliko navrata napadnuti ne samo veliki desantni brodovi, već i dvije moderne fregate klase Admiral Grigorovič, koje se smatraju jednim od najboljih ratnih brodova na svijetu. I najvažnije od svega – ne samo da su brodovi iz vazduha napadnuti dronovima kamikaza, već je po prvi put u historiji ratovanja zabilježena i vojna upotreba morskog ili podmorskog drona.
Više je nego očigledno, da bez obzira na svo iskustvo koje Ukrajina ima u vojnoj proizvodnji od sovjetskih vremena, ova izuzetno napredna tehnologija sa impresivnim mogućnostima definitivno dolazi sa Zapada. U vlasništvu je ili Sjedinjenih Država ili Velike Britanije, a spekulacije su da dolazi iz Londona ili barem preko Londona.
Ono što je definitivno spasilo Rusiju od potpunog fijaska u prva dva mjeseca rata je svakako brza promjena strategije u dobro provjerenom konvencionalnom modelu.
To je značilo sljedeće. Ako avijacija nije u stanju da blagovremeno i detaljno očisti teren za tenkove koji brzo napreduju, onda se ide na sporiju varijantu gdje se koristi zastarjela i jeftina artiljerija bez gubljenja novca i vremena. To znači da se određeni kvadrat geografske karte bukvalno pretvara u parking plac pre nego što se pređe na slijedeći. Na taj način Rusi su osvojili Mariopolj i Melitopolj, kao i strateški važan Severodonjeck. Isto važi i za sve bitke dobivene na istoku i jugu Ukrajine i bitke za svako manje naselje. I pored toga što je Zapad pokušao da adekvatno i brzo snabdije Ukrajince adekvatnom teškom artiljerijom kako bi mogli da uzvrate, to nije urodilo plodom na terenu.
Razlozi su jednostavni, Rusija je prije svega imala ogromne zalihe artiljerijske municije iz sovjetskog doba (koja se polako troši), a također i dalje ima aktivne fabrike koje mogu jeftino i brzo da proizvedu potrebne kalibre. Osim toga, mnogo je lakše donijeti ovu vrstu municije iz fabrika duž Volge ili u podnožju Urala nego da je vuku iz SAD preko baza u Njemačkoj i preko Poljske na front.
I što je najvažnije, iako se pokazalo da je američka topovska kugla/projektil daleko precizniji od ruskog, toliko je skupa da se nikada ne može proizvesti u dovoljnim količinama da bi stekla prednost na frontu. Riječ je o frontu gdje neprijatelj ispaljuje nekoliko hiljada projektila teške artiljerije dnevno.
Da bolje objasnimo – za primjer ćemo uzeti top postavljen na najsavremeniji američki i svjetski razarač klase Zumvelt. U stvari, riječ je o dva topa postavljena jedan iza drugog, koji mogu precizno da pogode metu sa snajperskom preciznošću čak i na nevjerovatnim stotinama kilometara i namijenjeni su da pruže vatrenu podršku američkim marincima prilikom njihovog eventualnog slijetanja negdje širom svijeta. Ali bez obzira što je ovaj top toliko savršen i što ga Rusi vjerovatno neće imati narednih pedeset godina, on je već penzionisan.
Zašto? Zbog nevjerovatnih troškova od milion eura po jednoj raketi. Da, dobro ste pročitali, Zumvelt troši milion eura ako samo jednom ispali svoje moćne topovske cijevi. Haubice 155 mm poslane u Ukrajinu, iako su istog kalibra kao i topovi Zumvelt, nemaju tako skupe rakete. Ali i one koji ih koriste su nekoliko puta skuplje od ruskih, jer što duže traje ovaj rat bit će im teže da osiguraju adekvatnu municiju.
Dakle, Ukrajinci će u ovom dijelu morati ili da se vrate staroj ruskoj tehnologiji ili lobiraju na Zapadu, da svu artiljeriju iz svih država članica NATO-a prebace na front, koji ionako više nije samo ukrajinski.
Ako su veliki umovi Pentagona i britanskog Admiraliteta uspeli da parališu rusku mornaricu i avijaciju, projektili i raketni napadi ostali su neriješena zagonetka. Iako se navodi da je oboreno više od 80% ruskih projektila, šteta za Ukrajinu i njenu infrastrukturu je katastrofalna.
Zapadne procjene zasnovane na čvrstim analizama su, da su ruske zalihe zaista na izmaku i da raketno oružje ne može proći nezapaženo. Ali treba uzeti u obzir da Rusija još uvijek koristi samo rakete Kalibar (koje su najsporije i najslabije od svojih novijih generacija) i stare sovjetske relikvije poput P-15 Termite i sličnih.
Samo nekoliko puta do sada su potvrđeni slučajevi upotrebe hipersoničnog oružja poput Oniksa i Cirkona[5] – kao podsjetnik da još niko na svijetu nema takvo oružje. Kina i SAD su zaista blizu, ali neće moći da se pohvale hipersoničnim oružjem spremnim za operativnu upotrebu još bar nekoliko godina.
Nedavno su se pojavile najave da SAD tajno planiraju, da Ukrajini isporuče napredne protivvazdušne sisteme Patriot. Ali niko ne spominje, da se radi o sistemima sličnim ruskom S-400, koji se protiv raketa koriste samo u izuzetnim slučajevima, jer je potpuno neisplativ. Patriote su prije svega protivvazdušni i eventualno antibalistički sistemi (mislimo na velike nuklearne rakete), iako za ove posljednje nema potvrde da bi funkcionisale u praksi. S obzirom na to da Rusija koristi sve manje avijacije i nema balističkih projektila, nije poznato zašto Patrioti prave toliko nevolja na obje strane fronta.
Što se tiče mogućeg povećanja ukrajinskih ofanzivnih sposobnosti u ovom segmentu, SAD su im isporučile raketne sisteme srednjeg dometa tipa M142 Himars (koje zovu višecjevni raketni bacači, iako su mnogo više od toga) kao zamjenu za uništene sovjetske gradske baterije, koje su odlične, pokazale su se na početku rata. Ali ovdje se opet pojavljuje isti problem, a možda i veći problem nego sa haubicama. Jedinstvenu raketu M142 Himars je izuzetno teško i skupo proizvesti, tako da Ukrajinci mogu da je protrate na frontu za koji niko ne zna da li će trajati godinama ili decenijama.
Dakle, možda je efekat M142 Himarsa i psihološki impresivan, jer Ukrajinci mogu da pogode ciljevi, koje ranije nisu ni zamišljali. Ali oni tu važnu metu mogu pogoditi jednom, dvaput ili pet puta, a sa Gradom su to uradili hiljadu puta i tako uništili toliko tenkova. Takva praksa je zasada stopirana.
Zaista velika pobjeda za svjetsku diplomatiju i za neformalne aktivnosti tajnih službi biće ako se nuklearno oružje ne upotrijebi do kraja ovog sukoba.
Za nekoliko trenutaka zaista se činilo da će bauk stvoren 1945. konačno biti razbijen i da će neka druga velesila uzeti pravo da zaštiti svoje vojnike na račun protivničkih civila. Podsjetimo, SAD nikada nisu bile odgovorne za taj zločin, kao ni za masovno bombardiranje civilnih područja u Tokiju dvije godine ranije. Dakle, za nekoliko trenutaka su i sami Amerikanci, posebno predsjednik Joseph Biden, otvoreno saopštili, da Rusija samo što nije pritisnula crveno dugme.
Prije nego što nastavimo sa analizom, treba znati, da je nuklearno oružje u pitanju (posebno rusko) mnogo raznovrsnije od hladnoratovskog. Tada je koncept bio vrlo jednostavan. Da lansiraju što više masovnih projektila SS-22 ka New Yorku ili San Francisku i da bar jedan od njih pogodi u radijusu od osam kilometara. S obzirom na veliku kilo tonažu nuklearnog punjenja ovih projektila, smatralo se, da je to dovoljno da ubije što više ljudi.
Ali razvoj preciznijih raketa i doziranih količina nuklearnog punjenja omogućili su nuklearnom oružju da dobije novu, moderniju i svestraniju ulogu. Ako bi sada došlo do nuklearnog sukoba, mnogo je vjerojatnije, da bi atomske bombe bile sačuvane za precizno uništavanje vojnih baza i luka nego za neselektivno i nekorisno bacanje na civile. Tako se uveliko spekuliralo, da prva meta ruskih projektila neće biti Kijev, već nenaseljeno Zmijsko ostrvo na ušću Dunava u Crno more, na kome je jedva nekoliko desetina ukrajinskih vojnika. Cilj bi bio ne samo da se te male snage eliminišu već i da se prostor kontaminira tako da se ne može koristiti godinama.
Potencijalna meta bi također bilo svo podzemno oružje i naftni bunkeri, koji se očigledno ne mogu pobijediti konvencionalnim metodama. To uključuje podzemne bunkere za zaštitu državnog vrha Ukrajine u blizini većih gradova.
Današnje nuklearne bombe ograničenog dometa su toliko precizne da ih je moguće koristiti čak i u urbanim sredinama bez ogromne opasnosti od kontaminacije čitavih gradova. Prema nekim studijama, efekat kolateralne štete bio bi čak i manji od nesreće u Černobilu i Fukušimi.
Dakle, izvjesno je da Rusija ne planira i ne smije da sravni Kijev sa zemljom. Ali ni u kom slučaju ne treba isključiti da bi pucala na ukrajinske vojne poligone, na primer, kao krajnja mjera.
Međutim, i pored sve tehničke dominacije koju Rusija ima u čitavom sukobu, posebno na početku intervencije, ipak se čini da ovaj rat, bar za sada, gubi. Šta se dešava?
Očigledno, svijet još nije dostigao tu tehnološku fazu (možda nikada i neće) kada je tehnika važnija od ljudskog faktora. U Ukrajini se od 2004.godine, a posebno poslije 2014.godine, stručno radi na podizanju posebnog nacionalnog osjećanja, naravno sa skrivenim ciljem daljeg udaljavanja od Rusije.
Dakle, možemo slobodno reći, da je ovaj rat vođen 1996. ili čak 2006.godine, znamo da bi se ruska obilježja vila na Majdanu za vrlo kratko vrijeme. Da ne govorimo o Harkovu, Zaporožju i Odesi, tamo se borbe ne bi ni vodile (slično Krimu 2014)[6]. Ali stvari se mijenjaju i neko na Zapadu je to predvidio, ako ne i izazvao, što znači da su Rusi od samog starta ušli u veoma veliku zamku. Naivno je vjerovati da su njihove čuvene obavještajne službe toliko pogriješile u svojim procjenama, da su vjerovatno po svaku cijenu morale da uđu u ovaj već́ izgubljeni rat[7].
Koliko god nevjerovatno zvučalo, Rusi sada zaista ratuju sa narodom Ukrajine, koji se do prije samo nekoliko decenija u velikoj mjeri osjećao ruskim ili proruskim. Dakle, umjesto da zaustave taj jaz, rat je nanio još veću štetu.
Zbog toga se vjerovatno brzo promijenila početna strategija moskovskih generala, koji sada idu isključivo na gradove gdje su 100% sigurni da ih neko neće upucati s leđa. A takvih je očigledno sve manje.
Zaključak: Uprkos svim kritikama, Putinova Rusija je definitivno napravila ogroman tehnološki napredak i skoro se vratila na slavne staze Hladnog rata. Ali na njihovu nesreću i na sreću njihovih protivnika, oni još uvijek ne mogu da pariraju zapadnoj PR propagandi koja pobjeđuje u ratu i prije nego što on započne.
Ljubljana/Skopje 20.decembar 2022
[1] IFIMES - Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni savjetodavni status pri Ekonomsko-socijalnom vijeću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine.
[2] Izvor: Rosoboronexport, link: http://roe.ru/eng/catalog/aerospace-systems/helicopters/ka-52/
[3] Izvor: Bayraktar TB2, link: https://baykartech.com/en/uav/bayraktar-tb2/
[4] Izvor: Military Today, link: http://www.military-today.com/tanks/t64.htm
[5] Izvor: Global Security, SS-N-33 - T3K22 Zircon / Tsirkon / 3M22 rocket, link: https://www.globalsecurity.org/military/world/russia/zircon.htm
[6] Annexation of Crimea by the Russian Federation, link: https://dbpedia.org/page/Annexation_of_Crimea_by_the_Russian_Federation
[7] Izvor: Ukrainska Pravda: Putin disappointed by Merkel's words about Minsk agreements, link: https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/12/9/7380051/
МАКЕДОНСКИ:
Меѓународниот институт за блискоисточни и балкански студии (ИФИМЕС[1]) од Љубљана, Словенија, редовно ги анализира настаните на Блискиот Исток и на Балканот. Дејан Азески е македонски историчар, новинар и публицист, член на Меѓународниот институт ИФИМЕС. Во својата статија со наслов „Украина 2022: полигон за ново и старо оружје“, тој ги анализира актуелните настани во Украина во контекст на воените сили со кои располагаат конфликтните страни. Неговата статија ја објавуваме во целост.
Веќе осми месец во Украина се води крвава братоубиствена војна за која никој не може да предвиди кога и како ќе заврши. Големите сили уште еднаш копјата ги кршат врз грбот на неутрелните држави и народи кои се принудени да водат туѓи битки. Светот е поделен во подршката према едната и другата страна така да тешко е да се најде објективна анализа за причините, текот и евентуалниот исход на војната.
Украина денес е и идеално поле за тестирање на издржливоста на старите и напредокот на новите конвенционални оружја и од двете страни. Во овој дел иако исто така има поделени мислења сепак постои поголема објективност и од двете страни околу тоа што технички ни кажува и покажува оваа војна?
Една од првите драматични сцени кои ги водовме уште во февруари оваа година беше хеликоптерскиот десант на руските јуришни хеликоптери Ка-52 (Алигатор) врз аеродромот Антомов во близина на Киев. Точно е дека сериозната формација од близу педестина вакви летилици во рок од само неколку минути ја масакрира украинската одбрана оставајќи преку 200 мртви на сите страни.
Веројатно охрабрени од овој успех руската армија почна да ги користи хеликопетрри Ка-52[2], Ми-28 и донекаде и Ми-35 за пратење на големите тенковски колони кои на почетокот на војната ги напаѓаат Киев и Харков. Но наеднаш пресврт и шок. Најмодерните светски хеликоптери почнаа да паѓаат како круши и динамиката на нивните загуби беше поголема дури и од онаа на тенковите Т-72 кои само во првите неколку недели од војната настрадаа со илјадници.
Точно дека овие хеликоптери (ако се исклучи американскиот Апачи) се најмодерни во светот и содржат напредна софтверска заштита од сите наведувани проектили. Но Украинците докажаа дека овие летилици воопшто не се заштитени од ненаведуваната муниција и не само од противавионските топови со калибар преку 20 милиметри туку и од обичните автоматски пушки со стандарниот 7,65 дијаметар на цевката. Ваквата состојба силно влијаеше на исходот од првите месеци од војната бидејќи првичната руска стратегија во голема мера беше базирана на тоталната доминација во воздух.
Нешто подобро од хеликоптерите се покажаа модернизираните советски авиони Сухој-25 исклучително наменети за напад на цели на земја. Овие релативно добро наоружани и уште потешко блиндирани јуришни авиони беа потешка мета за застарени украински ПВО системи. Тука секако придонесе и нивната поголема брзина во однос на хеликоптери. Сепак со напливот на ново западно оружје и овој тип на офанзивно воздушно средство се докажа како недоволно добар за да го контролира текот на војната. Треба да се има во предвид дека јуришните авиони и тоа не само руските туку и сите моментално постоечки во светот се базирани на технологија и авионика од Втората светска војна. Тоа е како на германски Јункер 22 Штука да и се додадат проектили и малку подобар оклоп. Инаку се друго е исто вклучувајќи ја и брзината и маневарските способности. Напредокот во авијацијата е повеќе фокусиран на ловците кои силум прилике станаа и ловци бомбардери. Останатите напаѓачки авиони се останати малтене исти во последните 80 години, а особено во последните 40.
Па така Русите во бомбардирањето мораа да се ослонат на малкуте современи ловци бомбардери како Сухој-27 и неговите модернизирани подваријанти како Сухој -35. Но овие авиони пред се се наменети за воздушна борба и за заштита на руската територија и затоа можеа да се користат многу поограничено од Ка-52 и Сухој 25. Истото важи и за стратешките бомбардери почнувајќи од најмалите Сухој-34 па се до џиновските Тупољев 22, Тупољев 95 и Тупољев 160.
Русија иако (заедно со САД) е светски лидер во бројката на ваков тип на авиони сепак ги има во многу ограничени количини за да ги користи секојдневно.
Па веројатно од тука произлегува одговорот кој си го поставуваат сите светски експерти (западни и источни): каде изчезна огромната руска авијација? Ова секако е и причината зошто целиот фокус на најновиот дел од војната е насочен кон крстосувачките ракети со среден и голем дострел.
Сепак ако постои поединечно оружје кое е апсолутен МВП на оваа војна тоа секако е дронот, особено оние од турско и иранско производство. Не дека е тоа некое којзнае колку ново оружје со оглед на фактот дека беспилотни летала произведувал уште Советскиот сојуз, но новите верзии кои се многу побрзи и најважно од се многу поевтини за производство навистина може да ја преземат улогата на јапонските камикази од Втората Светска Војна. Поединечно гледано Русите го имаат најдобриот тешко наоружен дрон на светот во моделот на Сухој С-70 (Охотник). Но неговото производство е поеднакво скапо и комплицирано како производството на еден ловец бомбардер од петта генерација (Су-57), а можеби и поскапо. Така да Русија уште долго, а можеби и никокогаш ќе ја нема таа слобода да има цели роеви од овие супер дронови. Од друга страна моделот Бајрактар кој го користат Украинците чини нешто повеќе од обичен комерцијален дрон и за негово производство се потребни едвај неколку недели. Станува збор за приватна турска фирма која јавноста ја поврзува со зетот на претседателот Реџеп Таип Ердоган. Но без разлика кој е газда стои фактот дека оваа компанија направи вистинска револуција во војувањето. Ова прв пат се покажа во неодамнешната војна во Нагорно Карабах каде азербејџанските сили буквално ги сомлеаа во неколку дена своите ерменски противници. Победата беше многу изненадна и многу голема бидејќи рововите и утврдувањата кои ги имаше ископано Ерменија со децении се сметаат за тешко пробојни или целосно непробојни. И тоа можеби и беше така се до појавата на Бајрактарот. Овие механички самоубици ја имаат можноста да пенетрираат дури и на најнедостапните места како ровови, бункери па и пештери и сами себе да се детонираат во најидеалниот момент за да направат најголема можна штета. Во Нагорно Карабах беше рушен и митот за рускиот противоздушен систем Панцир за кој се сметаше дека може лесно да ги масакрира дроновите. Но конкретно овие најнови модели на Бајрактар[3] кои летаат многу ниско и брзо се покажаа како тешко достижна мета дури и за ова најсовршено руско оружје.
Ваквата состојба неколкукратно се мултиплицира во Украина каде дроновите станаа толку популарни и масовно користени што се организираат цели донаторски акции каде приватни луѓе купуваат и донираат дронови за Украинската армија.
Веројатно поради искуството од Нагорно Карабах и искуството од првите месеци на војната во Украина, Русите навремено и тајно набавија неколку стотици ирански дронови кои се нешто најблиско што постои до Бајрактарите на светскиот пазар. Околу овие набавки имаше големи контроверзии со оглед на фактот дека Иран првично ги негираше набавките. Но потоа тие се покажаа како доста квалитетно оружје особено во обновените напади на Киев кои следуваат по терористичкиот напад на Кримскиот мост и по анексијата на четирите Украински окупирани региони од страна на Русија.
Сега веќе се јасни две работи. Украина ќе ја троши и последната пара да набави што повеќе Бајрактари, а Русија од друга страна сигурно веќе пренаменува дел од својата замашна воена индустрија за сериоско производство на Иранскиот модел на ова моќно оружје на иднината. Овдека постои стандардната скепса дека Русија се уште нема доволно квалитетно домашно призводство на микрочипови и генерално софтвер за масовно да произведува комлицирана воена електроника. Но ако се знае дека оваа држава уште од почетокот на санкциите во 2014 сериозно се бори да ги замени сите увозни компноненти во своите оружја и дека тоа веќе наголемо го прави, овој скептицизам веројатно ќе се покаже како неточен. Од руска страна исто така се работи на подобрување на перформансите на Панцир системот кој ако соодветно се подеси и те како може да обезбеди доминација во краткометражната противоздужна одбрана како трет или најблизок круг на заштита на небото.
Стотината километри колку го делат Киев од границата со Белорусија станаа вистински гробишта на најпознатите советски, а веројатни светски тенкови Т-72. Лесно или средно блиндираниот тенкт движејќи се во праволиниски колони стана идеална мета за илјадниците рачни противоклопни лансери Џавелин со кои САД со години ја снабдеваше украинската армија. Очигледно некој генерал во Пентагон прецизно предвидел што ќе се случува во Украина и за “новопечените” сојузници го обезбедил идеалното оружје кое може да им нанесе најмногу штета на вечно омразените Руси.
Но иако рускиот генералштаб скапо го плати првиот дел од војната - набрзо се констатира дека брзото напредување во вакви услови на теренот не е можно па тенковите почнаа да се користат многу поразумно. Односно почнаа да се користат токму за она за што се наменети како втор бран за напад после авијацијата, ракетите и тешката артилерија и особено како идеално средство за држење на веќе освените позиции.
Па така во офанзивите во Лугањск и Доњецк загубата на тенкови беше драстично намалена. Повтрдено е изгубен само еден или два современ руски тенкови Т-90, загубата на Т-72 е падната за скоро 90%, а интересно е што во активна употреба се вратија дури и советските Т-64[4] кои се ставени на лента за забрзана модернизација и се очекува набрзо да почнат да пристигнуваат на теренот повеќе стотици или вкупно илјада од нив. Дури и западните експерти предвидуваат дека оваа масивна бројка ќе е доволна да се задржат голем дел од окупираните територии. Ова секако важи за до периодот додека Украина навистина не добие нова авијација (како што и е ветено) и повторно не го завладее своето небо. Но за тоа има уште многу време.
Технички гледано сепак најголем шок на целокупната војна беше загубата на командниот брод на црноморската флота- ракетната крстарица Москва. Станува збор за третиот најголем брод во целокупната руска морнарица кој веројатно го има најдобриот противвоздушен систем на светот. Значи пластично кажано тоа е брод заштитен од воздух подеднакво како еден цел главен град на држава. На него беа инсталирани десетици противоздушни проектили со дострел преку 200 километри (бродска варијанта на легендарниот С-300). Ппседуваше дури два системи за одвраќање на ракети на средно растојание (совтверски и механички) и како последна линија на одбрана беа системите Каштан (претходници на Панцир) кои истовремени исфрлаат стотици куршуми и мини ракети во само една секунда. Просто кажано противоздушна одбрана која не само што е доволна да го заштити самиот брод туку и цела групација бродови околу него.
Украинците тврдеа дека ја решиле оваа загатка испрќајки два турски дрона од типот Бајрактар кои наводно ја збуниле одбраната па ракетите од домашно украинско производство Нептун успеале да се пробијат и да ја завршат работата. Но ова е идеална приказна која е доволно писмена за да и поверуваат широките народните маси, а во суштина намерно премногу општа за експертите да сфатат дека нема никакви врска со реалноста.
Единствениот начин ракетити со толкав дострел и толкава разорна моќ да стигнат до Крстарицата е ако нејзината противоздушна одбрана била исклучена на момент или на неколку минути. Засега во светот потврдено ваква технологија (која дигитално може да онеспособи цел еден современ брод на далечина) имаат само САД и Велика Британија. Веројатно никогаш точно не ќе се дознаа што всушност се случило но логичко е да се претпостави дека експертите на една од овие две најмоќни светски морнарици и пресудиле на гордоста на руската морнарица- гвардирната крстарица Москва.
Вториот аспект кој треба да се анализира е фотографиите кои излегоаа и кои покажуваат огромни оштетувања на трупот на бродот. Со оглед на џиновскиот депласман од преку 12.000 тона и оклопеноста на трупот за да се постигне ваков ефект потребна е многу поголема ракете од украинските Нептун или пак потребна е висопрецизна наведувана ракета која точно ќе погоди во магазинот на оружје. Украина не го поседува и не е способна да го направи ниту едното ниту другото.
Втората голема загуба за Русија овие месеци беше оштетувањето на двата клучни гасоводи (Северен ток 1 и 2) во близина на бреговите на Данска и Шведска. Не само руските туку и до некаде независните Шведски експерти потврдија дека огромите дупки на дното на морето единствено можеле да се направат со човечка саботажа или евентуално со помош на некој напреден дрон. Ако се анализира присуството на воени и прикриени цивилни брофови за воена намена во конкретниот период на конкретниот простор лесно може прстот да де покаже кон Лондон и најелитните единици на нивната навистина морнарица за респект.
Но ова не беше крајот на руските главоболки на море. Најголемата бламажа се случи неодамна среде пристаништето во Севастопол (едно од најбезбедните на светот како поради војни така и поради идеални природни фактори). Таму во повеќе наврати беа нападнати не само големите десантни бродови туку и двете современи фригати од класата Адмирал Григоровиќ кои се дметаат за едни од најдобрите воени бродови во светот. И најважно од се - не само што бродовите беа напаѓани со дронови камикази од воздух туку и за прв пат е забележана бробена употреба на морски или подморски дрон во историјата на војувањето.
Повеќе од очигледно е дека без оглед на сите искуство кое го има Украина во военото производство уште во советско време оваа екстремно напредна технологија со импресивни можности дефинитивно доаѓа од Запад. Нејзе ја поседуваат или САД или Велика Британија, а се шогласни се шпекулациите дека таа досѓа од Лондон или барем преку Лондон.
Она што дефинитивно ја спаси Русија од целосно фијаско уште во првите два месеци од војната дефинитивно беше брзата промена на стратегија во добро проверениот конвенционален модел.
Тоа значеше следново. Ако авијацијата е неспособна навремено и детално да го расчисти теренот за брзо напредувачките тенкови тогаш се оди на поспората варијанта каде се користи застарената и евтина артилерија без никакви ивраничувања ни во средства ни во време. Тоа значи дека одредент квадрат од географската мапа буквално се претвора во паркинг плац пред воопшто да се прејде на следниот. На тој начин Русите ги освоија и Мариопол и Мелитопољ како и стратешки најважниот Северодоњецк. Ова исто важи за сите до една од добиените битки на истокот и југот на Украина и борбите за секое помало населено место. И покрај тоа што западот се обиде адекватно и брзо да ги снабди Украинците со соодветна тешка артилери за да можат да возвратат тоа не вродува со плод на теренот.
Причините се едноставни, Русија како прво имаше огромни количини залихи на артилерска муниција од советско време (која полека ја истрошува), исто така се уште го има активни фабриките кои евтини и брзо може да ги произведат потребните калибри. Дополнително многу полесно е да се донесе ваков тип на муниција од фабриките долж Волга или во подножјето на Урал отколку истите да се влечкаат од САД преку базите во Германија па преку Полска до фронтот.
И најважно од се иако смериканското топовско ѓуле/проектил е докажано многу попрецизно од Рускито, тоа е толку скапо што никогаш не може да се прозведе во толкави количини доволни за да се стекне надмоќ на фронтот. Зборуваме за фронт каде противникот истрелува и по неколку илјадници тешки артилерки проектили дневно.
За да објасниме подобро - пример ќе го земеме топот монтиран на најмодерниот американски и светски разарач од класата Зумвелт. Всушност станува збор за два топа монтирани еден зад друг кои можат снајперски прецизно да погодат цел и на неверојатни стотици километри и се наменети да пружат огнена поддршка на американските маринци при нивни евентуален десант некаде ширум светот. Но без разлика што овој топ е толку совршен и што Русите веројатно ќе немаат таков уште педесет наредни години, тој веќе е повлечен од употреба.
Зошто? Поради неверојатна цена на чинење од еден милион евра по поединечен проектил. Да добро читате цел милион евра троши Зумвелт ако испали само еднаш од своите моќни топови. Хаубиците од 155 милиметри кои се испратени од Украина иако се исти калибар како топовите на Зумвелт сепак немаат толку скапи проектили. Но и тие кои ги користат се неколку кратно поскапи од руските и затоа што подолго оваа војна трае тоа ќе е потешко за нив да се обезбеди адекватна муниција.
Така да во овој дел Украинците или ќе мора да се вратат на старата руска технологија или да излобираат кај Западот сета артилери од сите држави членли на НАТО да се премести на фронтот кој ионака многу одамна не е само украински.
Ако големите умови на Пентагон и британскиот Адмиралитет успеаја да ја парализираат и руската морнарица и авијација, ракетите и ракетните напади им останаа нерешена загатка. Иако се зборува за преку 80% оборени руски ракети, штетата која ја претпрува Украина и нејзината инфраструктура е катастрофална.
Западните проценки врз база на издржани анализи се дека руските залихи се навистина при крај и ракетните напсди не можат да одат до безвест. Но треба да се земе во предвид дека Русија се уште ги користи само ракетите Калибар (кои се најспори и најслаби од нивните понови генерации) и стари советски реликвии како П-15 Термит и слични.
Само неколку пати досега имаа потврдени случаи на користење на хиперсонични оружја како Кинжал и Циркон[5] - колку за потсетување дека такво наоружување никој во светот се уште не поседува. Кина и САД се навистина блиску но барем уште неколку години нема да можат да се пофалат со хиперсонично оружје спремно за оперативна употреба.
Последно постојат најави дека САД тајно планираат да и испорачаат на Украина од напредните противоздушни системи Патриот. Но никој не споменува дека тоа се системи слични на Руските С-400 кои се користат против ракети само во исклучителни случаи бидејќи тоа е тотално неисплатливо. Патриот се пред се противавионски и евентуално противобалистични системи ( се мисли на големите нуклеарни проектили) иако за ова второто нема потврда дека во пракса би функционирало. Со оглеф на тоа дека Русија користи се помалку авијација и ниту еден балистички проектил не е познато зошто Патриотите создаваат толкав немир и на двете страни на фронтот.
Што се однесува до евентуалното зголемување на Укринските офанзивни капацитети во овој сегмент, САД им испорачаа ракетни системи (кои тие ги нарекуваат повеќе цевни ракетни фрлачи иако се многу повеќе од тоа ) со среден дострел од типот Химарс како замена за уништените советски батерии Град кои одлично се покажаа на почетокот на војната. Но тука повторно се појавува истиот, а можеби и поголем проблем отколку до хаубиците. Една ракета Химарс е исклулително тешко и скапо да се произведе за да може безглаво да се троши од Украинците на фронт за кој никој не знае дали ќе трае уште години или децении.
Така да можеби ефектот од Химарсот е импресувен и психолошки бидејќи Украинците може да погодат цели што прртходно не ги ни замислувале. Но таа важна цел можат да ја погодат еднаш два пати или петпати, а со Град тоа го правеја илјада пати и така уништија толку многу тенкови. Пракса која сега не им оди од рака.
Навистина голема победа за светската дипломатија и за неформалните активности на тајните служби ќе биде ако до крајот на овој конфликт не почне да се користи и нуклеарното оружје.
Во неколку моменти навистина изгледаше дека баукот восподтавен уште 1945 години конечно ќе биде нарушен и дека уште една велесила ќе си зема за право да ги заштити своите војници на сметка на противничките цивили. Да потсетиме САД никогаш не одговараше за тоа злосторство нуту пак за масовните бомбардирања на цивилните населби во Токио цели две години претходно. Така да во неколку моменти и самите американци особено претседателот Џозев Бајден отворено најавуваше дека Русија само што не го притиснала црвеното копче.
Пред да продолжиме со анализата треба да се знае дека освреѓеното нуклеарно оружје (особено руското) е многу поразноврсно она во студената војна. Тогаш концептот беше многу прост. Да се лансираат што е можно повеќе масивни ракети СС- 22 кон Њујорк или Сан Француско и барем една од нив да погоди во радиус од 8 км. Со оглед на големата килотонажа на нуклеарното полнење на овие ракети се сметаше дека тоа е доволно да се убијат што повеќе луѓе.
Но развојот на попрециџни рскети и дозирани количини нуклеарно полнење дозволија нуклеарното оружје да добие некоја нова посовремена и поразноврсна улога. Ако сега дојде до нуклерен конфликт многу поверојатно е дека атомслите бомби ќе се штедат за прецизно уништување на воени бази и пристаништа отколку за безочно и неселективно фрлање врз цивили. Па така наголемо се шпекулираше дека прва цела на руските ракети нема да биде Киев туку ненаселениот Змиски Остров на вливот на Дунав во Ценото Море на кој има едвај неколку десетици укрански војници. Целта би била не само да се елиминираат овие мали сили туку и да се контаминира просторот за да не може да се користи со години.
Потенцијална цел би биле и сите подземни бункери на оружје и нафта кои очигледно не можат да бидат совладани со конвенционални методи. Тука се вклучени и подземните бункери за заштита на државното раководство на Украина во околината на поголемите градови.
Нуклеарните бомби со ограничени дејство денеска се толку прецизни што е можно тие да се користат дури и во урбани градски средини без масовна опасност од контаминација на цели градови. Според некои истражувања ефектот на колатерална штета би бил дури помал од хавариите во Чернобил и Фукушима.
Така да извесно е дека Русија не планира и не смее да го срамни Киев со земја. Но дека во крајна нужда би гаѓала некој Украински воен полигон за пример тоа не треба да се исклучи во никој случај.
Сепак и покрај сета техничка доминација која Русија ја има во целиот конфликт особено на почетокот на интервенцијата сепак изгледа дека барем засега ја губи оваа војна. Што се случува?
Очигледно светот се уште не е дојден до тој технолошки стадиум (можеби и никогаш нема да дојде) кога техниката ќе е поважна од човечкиот фактор. Во Украина уште од 2004, а особено после 2014 професионално се работеше на подигање на засебното национално чувство секако со скриена цел што поголемо одалечување од Русија.
Па така слободно може да кажеме дека ако оваа војна се водеше во 1996 година па дури и во 2006 та руското знаеме за многу брзо време ќе се вееше на Мајдан. За Харков, Запорожје и Одеса не треба ниту да споменуваме таму немаше да се водат ниту бобри (слично како на Крим во 2014[6]). Но ете работите се менуваат и тоа некој на Запад го предвидел, ако не и предизвикал што значи дека Русите уште во старт влегоја во една многу голема стапица. Наивно е да се верува дека нивните прочуени разузнувачки служби до толку погрешиле во проценките што значи дека веројатно морале да влезат во оваа однапред изгубена војна[7] по секоја цена.
Колку и да звучи неверојатно сега Русите навистина водат војна со народот на Украина кој до пред само неколкку децении во огромна мера се чувствувал за руски или проруски. Па така војната наместо да го запре тој јаз предизвика уште поголема штета.
Веројатно и затоа брзо се смена првичната стратегија на Московските генерали кои сега одат исклучиво во места каде што се 100% сигурни дека некој нема да им пука од зад грб. А такви очигледно има се помалку.
Заклучок: И покрај сите критики Путинова Русија дефинитивно има направено огромен технолошки напредок и скоро се има врстено на славните патеки од Студената војна. Но за нивна жал, а за среќа на нивните противници се уште ни малку не можат да парираат на Западниот ПР пропаганда кои ја добиваат војната уште пред да почне.
Љубљана/Скопје 20. Декември 2022
[1] ИФИМЕС - Меѓународен институт за блискоисточни и балкански студии со седиште во Љубљана, Словенија, кој има специјален консултативен статус со Економско -социјалниот совет ЕКОСОЦ / ООН, Њујорк, од 2018 година.
[2] Извор: Rosoboronexport, линк: http://roe.ru/eng/catalog/aerospace-systems/helicopters/ka-52/
[3] Извор: Bayraktar TB2, линк: https://baykartech.com/en/uav/bayraktar-tb2/
[4] Извор: Military Today, линк: http://www.military-today.com/tanks/t64.htm
[5] Извор: Global Security, SS-N-33 - T3K22 Zircon / Tsirkon / 3M22 rocket, линк: https://www.globalsecurity.org/military/world/russia/zircon.htm
[6] Annexation of Crimea by the Russian Federation, линк: https://dbpedia.org/page/Annexation_of_Crimea_by_the_Russian_Federation
[7] Извор: Ukrainska Pravda: Putin disappointed by Merkel's words about Minsk agreements, линк: https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/12/9/7380051/
