● dr. Zlatko Hadžidedić
Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES) iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Dr. Zlatko Hadžidedić, član Međunarodnog instituta IFIMES u članku „Nema kapitalizma bez nacionalizma“ piše o ideologiji nacionalizma i kapitalizmu. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
Nema kapitalizma bez nacionalizma
Da li je etnonacionalizam u Bosni i Hercegovini, kao što mnogi tvrde, „vječan“ i „neiskorjenjiv“, i da li on zbog toga nužno dovodi u pitanje njen opstanak? Da bismo ponudili adekvatan odgovor na ova pitanja, neophodno je da ovu popularnu, pojednostavljenu sliku postavimo u širi historijski i geopolitički kontekst.
Prije svega, valja obratiti pažnju na činjenicu da se u post-socijalističkim društvima pri kraju 20. stoljeća, gdje spada i BiH, baš kao i u slučaju post-feudalnih društava 18. i 19. stoljeća, nagli uspon nacionalizma – uz uspostavljanje nacionalnih država i raspad svih složenih, ne-nacionalnih država – poklopio sa usponom kapitalizma.[1] U oba historijska i socijalna konteksta ideologija nacionalizma poslužila je kao paravan pomoću kojeg je legitimirano prisvajanje najvećeg dijela ekonomskih resursa i preuzimanje kompletnog državnog aparata od strane jedne društvene klase, rastuće klase kapitalista. Unutar ovog ideološkog konstrukta, uz pomoć jednostavnog logičkog trika, parcijalni interesi ove društvene klase a priori su legitimirani tako što su na nominalnom nivou predstavljeni kao univerzalni interesi cjelokupnog društva:
Karl Marx bio je među rijetkima koje nije zavarao ovaj logičko-ideološki trik: on je ovakve društvene promjene posmatrao isključivo kao „buržoaske revolucije“, a njihove proizvode kao „buržoaske države“, države stvorene da služe interesima vladajuće klase kapitalista (kao što je i sve druge modele država posmatrao kao strukture prilagođene interesima vladajućih klasa). Međutim, mnogobrojne generacije prije i poslije Marxa nisu prozrele ovaj trik, i u svim dijelovima svijeta gdje je kapitalizam ostvario dominaciju ideologija nacionalizma učinila je da povjeruju da avatar nazvan „nacijom“ predstavlja jedini legitiman oblik društvene egzistencije, da država projicirana kao suvereni posjed tog avatara (a koja u praksi funkcionira kao suvereni posjed klase koja ga je kreirala) predstavlja jedini legitiman oblik političke organizacije, te da pojedinačni, privatni interesi jedne klase predstavljaju opće, javne interese cjelokupnog društva. Klasa kapitalista je tako uspostavila ideologiju nacionalizma kao neupitnu društvenu religiju, gdje „nacija“ igra ulogu neupitnog božanstva i gdje apriorni legitimitet ima ona vlast koja propagira tu religiju i sebe identificira kao sveštenstvo koje tom božanstvu služi. Ali, paradoksalno, dok je zatvorila društva unutar virtuelnih granica nacija i unutar teritorijalnih granica prema njima skrojenih država, i dovela ih time u stanje međusobne mentalne i fizičke izolacije, klasa kapitalista je istovremeno uspostavila vlastitu strukturu koja po potrebi funkcionira preko i mimo tih granica, kao trans-nacionalna mreža, stvarajući na taj način uslove za ekstra-eksploataciju populacije koju je dvostruko izolirala granicama nacija i nacionalnih država.[2] Jer, kapital po svojoj prirodi nije samo a-nacionalan nego i trans-nacionalan: dok sa jedne strane teži da eksploatirane klase što više međusobno izolira unutar odvojenih nacija pomoću ideologije nacionalizma koja nacije i nacionalne države nameće kao jedini mogući modus vivendi, kapital sa druge strane u potrazi za ekstra-profitom teži da vlastite korporacije i monopole izgrađuje kao trans-nacionalne, neovisne o fizičkim, političkim i psihološkim granicama koje nacionalizam projicira na ostatak društva.
Ideologija nacionalizma je, dakle, po svojim pretenzijama i dometima nesumnjivo univerzalistička. Ali, nacionalizam u ne-zapadnim evropskim zemljama – gdje, naravno, spadaju i BiH i ostale zemlje bivše Jugoslavije – ipak ima neke specifične karakteristike. Usljed produženog prisustva kasnofeudalnih imperija (Habsburška, Otomanska i Romanovska) na njihovim teritorijama, nacionalizam se u njima pojavio relativno kasno u poređenju sa zemljama svog porijekla, Engleskom 17. stoljeća i Francuskom 18. stoljeća. Kao takav, nacionalistički diskurs u ne-zapadnim zemljama nije se učvrstio u dnevno-rutinskim, ne-ekscesnim formama – baš kao ni kapitalizam, koji tu uglavnom ostaje također na nivou ekscesa koji karakteriziraju tzv. „prvobitnu akumulaciju kapitala“. S obzirom da je većina ovih ne-zapadnih društava bila dugo izložena religijskom prozelitizmu pomenutih imperija (a religijski prozelitizam predstavlja jedan od osnovnih konstitutivnih principa svih feudalnih i kasnofeudalnih imperija), logično je da su njihove novonastale kapitalističke elite, djelujući u opoziciji prema ovom prozelitizmu, kao najčvršće i najsigurnije temelje za razvoj vlastitih nacionalnih projekata i identiteta uglavnom isticale upravo svoje već postojeće konfesionalne identitete. Nacionalni identiteti izgrađeni i učvršćeni uz pomoć ovakvog konfesionalnog ekskluzivizma (obično udruženog sa etničkim) manifestirali su se kao krajnje nepropusni i nefleksibilni, a rivalstvo između njihovih krovnih nacionalnih projekata kao gotovo nepomirljivo. Zbog toga je taj oblik nacionalizma zadržao čvrstu poziciju u političkim procesima unutar ovih društava čak i u periodu dok su ona bila dijelom hladnoratovskog bloka komunističkih zemalja, da bi po njihovom povratku u kapitalističku orbitu zauzeo sam centar političkih zbivanja.
Ideologija nacionalizma započela je prodor u Bosnu i Hercegovinu u drugoj polovini 19. stoljeća pod uticajem nacionalnog projekta iz Kraljevine Srbije zasnovanog na etno-konfesionalnom principu, kao i s pojavom početnih elemenata kapitalizma unutar autohtone urbane socijalne strukture u BiH. Iako je i Pokret za autonomiju Bosne (1831.–1832.) sadržavao određene proto-nacionalističke ideje, ovaj začetak autentičnog bosanskog nacionalnog projekta nije bio zasnovan na etno-konfesionalnom, nego na manje isključivom, historijsko-teritorijalnom principu izgradnje nacionalnog identiteta, nekarakterističnom za ne-zapadne evropske zemlje, i kao takav ispoljio je slabost i neefikasnost u odnosu na rivalske nacionalne projekte, prije svega onaj iz Srbije, koji su koristili isključivi etno-konfesionalni identitet kao sredstvo za razvoj nacionalne identifikacije. Na praktično-političku nadmoć etno-konfesionalnog koncepta nacionalne identifikacije u ovom dijelu svijeta ukazuje i činjenica da ni sam srpski nacionalizam (u vrijeme kada se nalazio pod uticajem ideja Vuka Stefanovića Karadžića, koji je svoje ideje razvijao na tragu Herderovog etno-lingvističkog koncepta nacionalizma, prisutnog u zemljama njemačkog govornog područja) nije bio efikasan u nastojanjima da srpski nacionalni identitet zasnuje na multi-konfesionalnom, etno-lingvističkom principu i da kao pripadnike srpske nacije mobilizira i homogenizira sve one koji su govorili jezikom koji je bio zajednički u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Hrvatskoj, kako bi se time mogle legitimirati ekspanzionističke pretenzije Kraljevine Srbije na ove teritorije, projicirane prema principu da svi pripadnici jedne nacije treba da žive u jednoj nacionalnoj državi. Kao i u ostalim ne-zapadnim evropskim zemljama, etno-konfesionalni koncept nacionalne identifikacije se i u slučaju Srbije potvrdio kao znatno čvršći temelj za realizaciju i ekspanziju nacionalnog projekta, te je nakon pomenutih konceptualnih lutanja srpski nacionalizam na kraju uspio u svom nastojanju da kao pripadnike srpske nacije mobilizira i homogenizira pripadnike pravoslavne konfesije u ovim zemljama (glavni promotor ovog koncepta nacionalne identifikacije bio je Ilija Garašanin), čime su oni praktično postali dio projekta projiciranog u skladu sa već pomenutim principom „jedne nacije u jednoj državi“, u okviru kojeg je trebalo da se Srbiji priključe teritorije na kojima žive.
Iako su konstitutivni principi Austro-Ugarske monarhije koja je okupirala Bosnu i Hercegovinu bili suštinski suprotstavljeni principima nacionalizma, ova već istrošena imperija prethodno je već učinila ključne koncesije mađarskom nacionalnom projektu, transformirajući se u hibridnu kombinaciju kasnofeudalne imperije i kapitalističke dvo-nacionalne konfederacije, a unutar njenih granica su znatnu snagu već stekli i češki i hrvatski nacionalizam.[3] Također, ovakva hibridna kapitalističko-feudalna država je donijela u bosanskohercegovačke gradove i elemente razvijenog kapitalizma, što je učvrstilo socio-ekonomsku bazu za dalji prodor srpskog i hrvatskog nacionalizma među urbanim pravoslavnim i katoličkim stanovništvom u BiH. Pored ovih nacionalizama izgrađenih na etno-konfesionalnim identitetima, u BiH se – kao prethodno u Srbiji i Hrvatskoj – također pojavio i južnoslavenski etno-lingvistički nacionalni koncept, povezan sa projektom stvaranja jedinstvene države Južnih Slavena i, eventualno, njihove zajedničke jugoslavenske nacije. Iako su dominantne međunarodne sile podržale osnivanje ovakve države nakon Prvog svjetskog rata, kao i njen opstanak nakon Drugog svjetskog rata, etno-lingvističko koncept jugoslavenske nacije nikada nije uspio da odnese prevagu nad etno-konfesionalnim konceptom nacionalne identifikacije koji su forsirali srpski i hrvatski nacionalizam, čija međusobna konfrontacija je neprekidno podrivala izglede da se većina stanovništva identificira sa konceptom jugoslavenske nacije. Socijalistička Jugoslavija, naravno, kao svoj zvanični konstitutivni princip nije promovirala nacionalnu homogenost nego trans-nacionalnu solidarnost radničke klase. No, prihvaćajući federativno uređenje, SFRJ je napravila ustupke već postojećim konceptima nacije i nacionalizma – etno-konfesionalnom u slučaju Srbije i Hrvatske i pravoslavnog i katoličkog stanovništva u BiH, etno-lingvističkom u slučaju Slovenije i Makedonije, kao i historijsko-teritorijalnom u slučaju Crne Gore, dok je BiH unutar SFRJ koncipirana kao neizdiferencirana zona uticaja srpskog i hrvatskog nacionalizma.[4] Stoga je logično da je postepenim skretanjem SFRJ u pravcu kapitalističkog uređenja na tlu BiH sve više jačao položaj etno-konfesionalno utemeljenog srpskog i hrvatskog nacionalizma, a konačan trijumf kapitalizma doveo je do raspada SFRJ na nacionalne države, uz oružani sukob oko teritorijalnog zaokruživanja srpskog, a zatim i hrvatskog, nacionalnog projekta na dijelovima BiH gdje su statističku većinu, prema projekcijama, činile pravoslavna i katolička populacija. Nakon raspada SFRJ, nezavisna Bosna i Hercegovina ustrojena kao ne-nacionalna država pojavljuje se kao anomalija unutar međunarodnog poretka zasnovanog na globalno-kapitalističkom principu nacionalnih država, i sve do danas nisu prestale inicijative – ne samo od strane srpskog i hrvatskog nacionalizma, nego i uticajnih međunarodnih krugova koji promoviraju univerzalnost kapitalističkog poretka – da ova anomalija bude otklonjena tako što će njena teritorija biti podijeljena između nacionalnih projekata iz Srbije i Hrvatske.
Naravno, u slučaju dosljedne aplikacije etno-konfesionalne koncepcije stvaranja nacionalnih država na tlu BiH, sporno bi ostalo pitanje nacionalnog zaokruživanja postojećeg etno-konfesionalnog identiteta muslimanske populacije. Ni za vrijeme austro-ugarske okupacije ni za vrijeme prve i druge Jugoslavije, izvorni etno-konfesionalni identitet muslimanskog stanovništva u BiH, striktno govoreći, nije se transformirao u nacionalni, budući da nije bio konstituiran na temelju ideje stvaranja nacionalne države, nego je zadržao samo svoje primarne kulturno-tradicijske distinktivne karakteristike. Može se reći da je pokušaj konstituiranja nacionalnog identiteta kod muslimanske populacije u inicijalnom obliku započeo tek 1990-tih, kada je njena politička elita kao svoj prikriveni programski cilj odredila stvaranje etno-konfesionalno koncipirane „muslimanske države“ na onom dijelu bosanskohercegovačke teritorije gdje je ova populacija prema projekcijama predstavljala statističku većinu, te se u tom kontekstu opredijelila da datu skupinu preimenuje u „Bošnjake“, kako bi na koncu i nominalno legitimirala svoje pretenzije na ove ostatke Bosne i Hercegovine. No, postavlja se ipak pitanje u kojoj mjeri je ovaj identitet zaista formiran kao nacionalni u pravom smislu te riječi, jer većina ove populacije nije postala svjesna da je njena politička elita ovu promjenu uvela u okviru projekta stvaranja separatne nacionalne države, koja bi mogla nastati jedino putem podjele BiH između srpskog, hrvatskog i bošnjačkog nacionalnog projekta. Ova skupina u ogromnoj većini ne prihvata takvu podjelu BiH, te svoj identitet i dalje suštinski tretira kao kulturno-tradicijski, a ne kao državotvorni tj. nacionalni. Ali, i u ovom slučaju treba primijetiti da se ovaj koncept ekskluzivne etno-konfesionalne nacije, u okviru projekta stvaranja zasebne nacionalne države, nametnuo upravo u vrijeme instaliranja kapitalističkog poretka u BiH i da unutar ovog okvira nastavlja da živi.[5]
Iskustvo Bosne i Hercegovine kao ne-nacionalne države pokazalo je da su međunarodni krugovi koji promoviraju univerzalni kapitalistički poredak u načelu skloni da prihvate opciju njene konačne podjele između srpskog i hrvatskog nacionalnog projekta, uz stvaranje minijaturne etno-konfesionalno profilirane nacionalne države za muslimansko stanovništvo, budući da to na njenom tlu zauvijek uspostavlja normu nacionalne države. Neizvjesno je da li bi ti krugovi, vođeni istim motivom, bili spremni da pruže podršku i opciji konstituiranja jedne jedinstvene multi-konfesionalne nacije zasnovane na građanskom tj. historijsko-teritorijalnom principu, budući da ta opcija nije imala adekvatnu promociju od strane domaćih političkih snaga. Štaviše, domaće snage, čak i nesvjesno, svakodnevno promoviraju prvu opciju, insistirajući na tome da bosanskohercegovačke etno-konfesionalne zajednice obavezno nazivaju „nacijama“. Jer, uprkos tome što ne postoji općeprihvaćena definicija pojma „nacije“, svugdje u svijetu ovaj termin uvijek podrazumijeva jedan specifičan konstrukcioni princip, prema kojem svaka populacijska formacija koja se naziva „nacijom“ pretendira da posjeduje suverenitet i stvara vlastite zakone, to jest, da posjeduje vlastitu državu; stoga svako prizivanje „tri nacije“ na tlu BiH nužno priziva, i po definiciji legitimira, projekte zaokruživanja tri nacionalne države – u ovom slučaju, priključenje sadašnje Republike Srpske Srbiji, priključenje ratne Herceg-Bosne Hrvatskoj, i zaokruživanje nacionalne države za Muslimane/Bošnjake. Bez obzira na to da li većina stanovništva BiH podržava ove projekte i njihove implikacije ili ne, već sama svakodnevna javna i oficijelna upotreba termina „tri nacije“ tim projektima aksiomatski pribavlja legitimitet i načelnu podršku relevantnih međunarodnih krugova koji model nacionalne države tretiraju kao univerzalnu normu.
Domaće vladajuće snage su se kroz pokušaje realizacije ova tri nacionalna projekta razvrstale u tri odijeljene političko-ekonomske oligarhije, a formirajući „vlastite“ nacional-državne strukture one nastoje legalizirati i ovjekovječiti vlasništvo nad ekonomskim resursima koje su unutar zacrtanih nacionalnih teritorija zaposjele i prisvojile. Naravno, težnja za realizacijom tri nacionalna projekta unutar jednog ograničenog teritorijalnog okvira podrazumijeva njihov permanentni sukob oko teritorijalnog i institucionalnog razgraničenja, a ovakav trajni sistemski politički sukob podrazumijeva trajnu sistemsku ekonomsku paralizu, gdje je cjelokupna ekonomija svedena na eksproprijaciju, distribuciju i rentijersku eksploataciju dostupnih resursa, uz totalno zanemarivanje investicija, proizvodnje, izvoza i razvoja. Iskorak iz ovog kruga sistemske paralize bio bi moguć samo jačanjem jedne drugačije, poduzetnički, proizvodno i izvozno orijentirane kapitalističke elite, koja svoju snagu i svoje interese ne bi identificirala sa održavanjem tri postojeća nacionalna projekta i produžavanjem njihovog sukoba. U tom slučaju, bilo bi logično da takva elita svoje interese poistovjeti sa slabljenjem temelja na kojima se ovi nacionalni projekti zasnivaju i održavaju, što prije svega podrazumijeva de-nacionalizaciju identiteta konstruiranih u okviru ovih projekata i njihovo vraćanje u primarne, etno-konfesionalne okvire. Osnovni preduslov za takvu transformaciju jeste trajno napuštanje prakse javnog označavanja ovih identiteta pomoću termina „nacije“, jer ih ovakav javni diskurs automatski, i na psihološkom i na političkom nivou, svrstava u okvire tri nacionalna projekta, a samim tim uvlači u neprekidan sukob oko zaokruživanja tri nacionalne teritorije. Drugačiji javni diskurs, u okviru kojeg bi ovi identiteti bili označavani kao konfesionalni, etnički ili etno-konfesionalni, vodio bi ka njihovoj de-nacionalizaciji, to jest, de-politizaciji i de-teritorijalizaciji, promovirajući isključivo njihove kulturno-tradicijske distinktivne karakteristike. Time bi se unutar cjelokupnog društva otvorio prostor za izgradnju svijesti o zajedničkim interesima koji proizlaze iz logike življenja u postojećoj zajedničkoj državi, a samim tim i za izgradnju jednog zajedničkog političkog identiteta i zaokruživanje jednog drugačijeg, trans-etničkog i trans-konfesionalnog nacionalnog projekta. Dakle, umjesto da se svakodnevnim insistiranjem na (navodno fiksiranom) nacionalnom karakteru tri postojeća identiteta neprekidno priziva i forsira stvaranje tri nacionalne države unutar kojih nacionalni identiteti po definiciji moraju biti smješteni (tzv. nation-to-state model), na temelju prepoznatog zajedničkog interesa za stabilnim životom u postojećoj državi mogao bi biti izgrađen jedan državotvorni, trans-etnički i trans-konfesionalni nacionalni identitet (tzv. state-to-nation model). A država čije stanovništvo bi imalo izgrađen jedinstven nacionalni identitet, logično je pretpostaviti, ne bi predstavljala neželjenu anomaliju unutar međunarodnog poretka sastavljenog isključivo od nacionalnih država.
Nacionalni identiteti oblikuju se kao dio nacionalnih projekata, a nacionalni projekti podrazumijevaju stvaranje ili zaokruživanje nacionalnih država. Stoga tzv. nacionalni sukobi ne predstavljaju neiskorjenjive historijske sukobe određenih populacijskih grupa, nego sukobe političkih projekata koji imaju za cilj stvaranje ili zaokruživanje nacionalnih država. Osnovu za sukob čini nastojanje da se jedan nacionalni projekt realizira na štetu drugog, to jest, da se jedna nacionalna država zaokruži na štetu druge – ako se nacionalni projekti ne dodiruju i ne sukobljavaju oko zaokruživanja nacionalnih država na jednom ograničenom komadu teritorije, onda ne postoji ni osnova za sukob i tzv. nacionalni sukobi se i ne događaju. Bosna i Hercegovina je specifična po tome što nacionalni projekti zasnovani na etno-konfesionalnim identitetima na njenom tlu nisu imali ni najmanju teritorijalnu osnovu za vlastitu realizaciju, to jest, za stvaranje nacionalnih država: tri konfesionalne zajednice, na čijim distinktivnim karakteristikama su nacionalnih projekti iz Srbije i Hrvatske nastojali da zasnuju separatne nacionalne identitete i pomoću njih izvrše svoju velikodržavnu ekspanziju, živjele su stoljećima – u svim pred-kapitalističkim epohama – potpuno izmiješane, na zajedničkom komadu teritorije, bez ikakvih „vlastitih“ teritorija. Stoga među ovim zajednicama nije bilo nikakvih ozbiljnijih sukoba sve dok su njihovi identiteti održavali samo svoju konfesionalnu osnovu (u suprotnom, naravno, ove zajednice ne bi mogle stoljećima živjeti fizički ne-razdvojene), to jest, sve dok ovi primarni identiteti nisu bili preoblikovani u okviru pomenutih nacionalnih projekata u nacionalne identitete koji su služili kao temelj za pretenzije na stvaranje i zaokruživanje nacionalnih teritorija na tlu BiH i ekspanziju postojećih nacionalnih država, Srbije i Hrvatske, na štetu BiH. I upravo zbog toga su ovi nacionalni projekti morali takve teritorije stvarati uz primjenu najbrutalnije sile, kroz proces tzv. etničkog čišćenja, što objašnjava zbog čega su tzv. nacionalni sukobi u BiH imali tako surove manifestacije: etničko čišćenje nije bilo posljedica nikakvih „nepomirljivih historijskih antagonizama“, nego jedino moguće sredstvo za stvaranje i zaokruživanje nacionalnih teritorija i realizaciju pomenutih velikodržavnih projekata u datim uslovima. Ali, ušavši jednom u fazu aktivne borbe za teritorije, nacionalni projekti po svojoj unutrašnjoj logici, prema sistemu spojenih posuda, teško mogu odustati od borbe za zaokruživanje nacionalnih teritorija i nacionalnih država, sve dok eventualno ne dožive uvjerljiv poraz, koji opet mogu doživjeti samo od strane drugih nacionalnih projekata – i ovakav mehanizam predstavlja neminovnost sve dok nacionalne države predstavljaju neupitnu zadatu normu unutar globalnog kapitalističkog sistema. Nacionalni projekti uvijek teže da na kraju stvore ili prošire nacionalne države, i kompromisna rješenja nisu im svojstvena – samo potpuna pobjeda u obliku zaokruživanja zamišljene nacionalne države ili potpuni poraz od strane drugih nacionalnih projekata.
Dakle, prisustvo kapitalizma kao vladajućeg modela zahtijeva prisustvo nekog od oblika nacionalizma – pitanje je samo koji model konstrukcije nacionalnog identiteta izvjesna kapitalistička elita pragmatički odabere za izgradnju nacionalne države, ili, nacionalnih država, kako bi ostatak društva efektno mobilizirala i homogenizirala na svojoj platformi. Postojeći nacionalni projekti u BiH, zasnovani na tri primarna etno-konfesionalna identiteta, uprkos tome što se nalaze u naizgled nerazrješivom sukobu, po svojoj unutrašnjoj logici neminovno vode ka konačnom zaokruživanju i realizaciji u obliku triju nacionalnih država, jer nacionalizam je tu da proizvede nacionalne države. No, proces konačne disolucije na tri etno-konfesionalno zasnovane nacionalne države (nation-to-state model) teško može da se odigra bez dodatne upotrebe nasilnih sredstava, i pitanje je da li takav razvoj predstavlja prihvatljivu opciju iz perspektive regionalne i opće evropske stabilnosti. Naravno, pitanje je i da li eventualni projekt izgradnje jednog zajedničkog nacionalnog identiteta u okviru jedne zajedničke države (state-to-nation model) predstavlja opciju koja ima dovoljan politički potencijal da supstituira tri već prisutna nacionalna projekta. Ali, u svakom slučaju, opcija njihovog daljeg sraza može u jednom veoma ograničenom periodu nastaviti da donosi izvjesnu dobit samo trima postojećim oligarhijama, a ostatku društva ne može donijeti ni najelementarniji osjećaj perspektive, jer nikakvu perspektivu, osim konačne disolucije i svega što ona može da proizvede, uistinu i ne sadrži.
Ljubljana, 7. juli/srpanj 2014
[1]Padom Berlinskog zida, i univerzalnim širenjem neoliberalnog kapitalizma u zemljama nekadašnjeg komunističkog bloka, u ovom dijelu svijeta je došlo i do napuštanja ne-nacionalnog principa državne organizacije i univerzalnog širenja modela nacionalne države. Prije svih, socijalistička Njemačka Demokratska Republika je, ostajući bez klasnog principa na kojem je bila zasnovana, izgubila i svoj raison d'etre u odnosu na kapitalističku Saveznu Republiku Njemačku, te su se one neminovno stopile u jedinstvenu nacionalnu državu – po definiciji, unutar kapitalističkog poretka nije bilo mjesta za dvije njemačke (tj. nacionalne) države, nego samo za jednu. Također, nisu mogle opstati ni države konstituirane kao savezi etničkih zajednica (kao savez Čeha i Slovaka u slučaju ČSSR, kao savez Rusa, Ukrajinaca, Bjelorusa, Gruzijaca, Azera, Kazaha, itd. u slučaju SSSR, kao savez Slovenaca, Srba, Hrvata, Makedonaca itd. u slučaju SFRJ) utemeljeni na pretpostavljenoj klasnoj, trans-etničkoj povezanosti njihovih radničkih klasa: slabljenjem koncepta klasne povezanosti, unutar ovih zajednica ojačao je koncept njihove teritorijalno-državne (to jest, nacionalne) parcijalizacije i separacije, te su se u procesu uspostavljanja kapitalističkog poretka sve one konstituirale u obliku suverenih nacija sa svojim nezavisnim nacionalnim državama.
[2] Upravo ovakva, trans-nacionalna struktura klase kapitalista navela je Marxa da ustvrdi da se njenoj dominaciji moguće suprotstaviti samo uz pomoć slične trans-nacionalne strukture kakvu bi formirala radnička klasa. Marx je smatrao da radnička klasa svoju eksploataciju ne može otkloniti u stanju izolacije unutar granica „nacije“.
[3] Hrvatski nacionalizam je odabrao etno-lingvističku osnovu kao svoj distinktivni princip u odnosu na rivalski mađarski i slovenački nacionalizam, dok je kao distinktivni princip u odnosu na srpski nacionalizam odabrao etno-konfesionalni identitet.
[4] Crnogorska nacija i nacionalna država konstituirane su na historijsko-teritorijalnom principu, iako je u Crnoj Gori od 19. stoljeća snažno prisutan i srpski nacionalizam zasnovan na etno-konfesionalnom principu, koji promovira ideju da svi stanovnici Crne Gore, zahvaljujući svom pravoslavnom konfesionalnom identitetu, moraju biti nacionalno identificirani kao Srbi. Paradoksalno je da crnogorski nacionalizam kao mitskog tvorca crnogorske nacije uzima ličnost crnogorskog vladara i pjesnika iz 19. stoljeća, Petra Petrovića Njegoša, dok promotori ideje o srpskom nacionalnom identitetu stanovnika Crne Gore glavno uporište za svoje stavove traže u njegovim djelima, u kojima se on zalaže za etno-konfesionalni princip nacionalne identifikacije i u kojima stanovnike Crne Gore identificira kao pripadnike srpske nacije.
[5] U periodima kada je Bosna i Hercegovina bila uključena u Austro-Ugarsku, a zatim i u Kraljevinu SHS, odnosno, Kraljevinu Jugoslaviju, u njoj nije bila dovršena tzv. „agrarna reforma“, tako da su izvjesni elementi otomanskog feudalnog poretka tada još uvijek bili prisutni na njenoj teritoriji. Stoga se može reći da je uvođenje kapitalizma u Bosni i Hercegovini u cjelosti izvršeno tek nakon pada socijalističkog sistema.
