Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES[1]) iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Međunarodni institut IFIMES pripremio je analizu aktualnih događanja u Saudijskoj Arabiji. Iz opsežne analize „Kraljevina Saudijska Arabija 2020: Budući saudijski kralj MBS - Atatürk, Deng Xiaoping ili novi Staljin?“ izdvajamo najvažnije dijelove.
Kraljevina Saudijska Arabija (KSA) prolazi kroz najteži i najosjetljiviji period u svojoj 250 godina dugoj historiji, zbog pada cijena nafte na svjetskim berzama, koji se podudara sa pandemijom Covid -19, koja je ohromila cijelu državu te pet godina trajući rat u Jemenu, kojem se ne nazire kraj ubijanja u toj siromašnoj državi. Korjenite promjene u političkoj, naftnoj, ekonomskoj i vojnoj doktrini kraljevine započete su kada je kraljev 35-godišnji sin princ Mohamed bin Salman (MBS) 23 .januara 2015.godine postao ministar odbrane te zamjenik prestolonasljednika princa Muhameda bin Nayefa. Princ Ben Nayef je sklonjen sa položaja 29.aprila 2017.godine i automatski je MBS postao prestolonasljednik i sin od povjerenja 84-godišnjeg kralja Salmana i sa time su započete korjenite političke promjene na svim nivoima (unutar dinastije, vjerske hijerarhije, privrede, naftne politike i vojne strategije itd.) unutar kraljevine.
Historija prve saudijske države seže oko 1744.godine kada je islamski vjerski reformator Muhammed bin Abd Al-Wahhab udružio snage sa vladarem Diriyah u centralnoj Arabiji Muhamedom ibn Saudom, čije su pristaše do početka 19.stoljeća osvojile većinu Arapskog poluotoka uz podršku širokih slojeva društva oduševljenih novim vjerskim vođom. Veze dinastije Al-Saud sa vahabitskim tumačenjem islama ostala je jedna od ključnih karakteristika Saudijske države i u buduće. Nova arapska monarhija je pokrenula reakciju Osmanskog carstva, koje je faktički vladalo tim područjem i 1818.godine uništili su prvu saudijsku državu. Uskoro je uslijedila obnova monarhije, ipak je 1891.godine druga Saudijska država podlegla unutarnjim konfliktima i ratovima sa susjedima.
Sadašnju Saudijsku Arabiju ili treću Saudijsko državu utemeljio je Abdul Aziz Al-Saud, poznat kao Ibn Saud, kada je započeo združivanje plemena u pokrajini Nejd u osrednjoj Arabiji (glavni grad je Riyadh) i u kombinaciji sa oružanim napadima na druga plemena.
Ibn Saud je pridobio podršku plemenske vojske nazvane Ikhwan, koju je 1912.godine osnovao Faisal Al- Dawish i bila je inspirirana vahabizmom. Ibn Saud je uz pomoć Ikhwana porazio osmansku vojsku. Uz podršku Velike Britanije je 1921.godine postao Sultan pokrajine Nejd. Uz podršku milicije Ikhwana napao je zapadnu provinciju Hejaz u kojoj se nalazi sveto mjesto muslimana Meka. Hašemitski kralj Hejaza Hussein bin Ali bio je protjeran. Britanci su hašemitima za zasluge u borbi protiv Osmanskog imperija dodijelili kraljevsku krunu Jordana i Iraka 1921.godine, države su bile pod britanskim protektoratom.
Istovremeno su milicije Ikhwan postale nezadovoljne sa unutarnjom politikom Ibn Sauda, koji je nastojao modernizirati kraljevinu uz pomoć stranaca, koji nisu bili muslimani. Posljedično su se okrenule protiv Ibn Sauda i poslije dvogodišnjih borbi poraženi su 1929.godine u bitci pri Sabilli, gdje su njihove vođe bile pobijene.
Tako su 23. septembra 1932.godine dvije kraljevine Hejaz i Nejd bile združene kao Kraljevina Saudijska Arabija i taj datum se slavi kao državni praznik - Saudijski nacionalni dan.
Novoosnovana kraljevina oslonila se na ograničene prihode od poljoprivrede i hodočašća muslimana iz cijelog svijeta u Meku i Medinu. U istočnoj provinciji Al-Ahsa na obali Perzijskog zaliva su 1938.godine otkrivena ogromna nalazišta nafte, 1941.godine započeto je otvaranje naftnih polja od Aramco (Arabian American Oil Company), koja je bila pod nadzorom SAD. Nafta je Saudijskoj Arabiji omogućila ekonomsko blagostanje i znatan politički utjecaj na međunarodnoj sceni.
Saudijska Arabija je površine 2.150.000 km2, druga najveća država u arapskom svijetu (poslije Alžira), peta najveća v Aziji i 12-ta najveća na svijetu. Kraljevina danas ima oko 34 miliona stanovnika.
Saudijska politika poslije osnivanja države bila je prilično stabilna i uglavnom usklađena sa politikom SAD u vezi najvažnijih pitanja islamskog svijeta, međunarodnih odnosa i poslijeratnoj podjeli na Istok i Zapad. To se jasno vidi, da je Saudijska Arabija bila snažno prisutna u Afganistanu poslije Sovjetske invazije na tu državu 1979.godine. Njihov su-državljanin Osama bin Laden je uz finansijsku podršku svoje države i CIA osnovao organizaciju Al-Kaida za borbu protiv Sovjeta, koji je kasnije postao sinonim za međunarodni terorizam u svijetu.
Unutarnja politika saudijske države bila je izgrađena na dva glavna stuba, koji su istovremeno dvije grane vlasti. Politički stub države tj. dinastije Al-Saud bio je poprilično međusobno usklađen, ako izuzmemo dva događaja i to u novembru 1964.godine kada je Kralj Saud bin Abdul Aziz bio prisiljen abdicirati u korist brata Faisala, koji je postao drugi kralj poslije smrti oca osnivača kraljevine. Drugi takav događaj je obračun u dinastiji 1975.godine kada je ubijen kralj Faisal. Vjerski stub monarhije imao je ekskluzivno pravo do uređenja vjerskih pitanja i zadatak širenja minorne i nevažne islamske sekte vahabizma po svijetu. Vjerska hijerarhija je imala apsolutan nadzor nad pravosudnim sistemom, školstvom i vjerskom policijom, koja nadzire izvođenje šerijatskog prava u društvu.
Savjetodavno vijeće (parlament-Šura) sa 150 članova, koje je imenovao kralj (nisu izabrani na izborima), predstavlja treću granu vlasti i nema neke važnije nadležnosti.
Sistem je dosta dobro djelovao na podlozi osjetljive ravnoteže između svih grana vlasti dinastije i poštivanju pravila nasljedstva, koja su određena među sinovima kralja Ibn Sauda i nisu bila vertikalna nasljedstva sa oca na sina.
Sadašnji kralj Salman je imenovanjem sinaMBS za prestolonasljednika prekinuo dosadašnja pravila, jer kralj ima živa još dva brata - princa Moqrina, rođenog 1945.godine, koji je kratko vrijeme od januara do aprila 2015.godine bio i prestolonasljednik. Drugi brat je princ Ahmed bin Abdul Aziz, rođen 1942.godine, koji je od 1975. do 2012.godine bio zamjenik ministra unutarnjih poslova, od juna do novembra 2012.godine kratko je bio i ministar, da bi vrlo brzo bio razriješen u okviru priprema za uspon MBS. Princ Ahmed i njegov bratić, bivši prestolonasljednik Mohamed bin Nayef, bili su uhapšeni 7.marta 2020.godine.
Saudijska Arabija je od dolaska MBS doživjela mnogo uspona i padova. Njegovu petogodišnju vladavinu kao prestolonasljednika obilježilo je strahovito kršenje ljudskih prava kako državljana tako i članova dinastije.
Prema mišljenju zapadnih analitičara to je bio najlakši način, da se MBS riješi rivalskih prinčeva. Zatvorio ih je pod izgovorom korupcije, da bi ih pred domaćom i međunarodnom javnošću ocrnio kao obične kriminalce. To je bilo slično zavjerama užeg kruga komunističke partije u Sovjetskom savezu za vrijeme Josipa Visarijonoviča Staljina.
MBS je u intervjuu sa Martinom Smithom u dokumentarnom filmu, koji je emitiran na američkoj javnoj televizijskoj mrežiPublic Broadcasting Service (PBS) 1.oktobra 2019.godine, pred prvu godišnjicu ubistva Khashoggija, preuzeo odgovornost za ubistvo, jer se ubistvo dogodilo za vrijeme njegove vladavine rekavši: »Preuzimam svu odgovornost, jer se to dogodilo i bio sam na odgovornom položaju«.
Ubistvo Khashoggija je barem privremeno zasjenilo sve njegove reforme u kraljevini.
U vrijeme kada se svijet suočava sa pandemijom Covid-19, istovremeno nijemo promatra rat cijenama između Saudijske Arabije i Rusije. Saudijska Arabija je sredinom marta 2020.godine na sastanku OPEC Plus u Beču započela ekonomski rat protiv Rusije, da bi povećala svoj udio na naftnom tržištu. Saudijska Arabija se suočava sa više egzistencijalnih prijetnji u vrijeme kada niske cijene nafte ne ugrožavaju samo budžet države i diverzifikaciju privrede, nego i krhki položaj prestolonasljednika MBS, čiji imidž je izgrađen na megalomanskim projektima, koje smo naveli. Današnja cijena nafte je ispod 20$ za barel što znači, da bi kraljevina potrošila svoje strateške novčane rezerve u roku tri godine. Saudijski budžet zasnovan je na izvozu 10 miliona barela dnevno za cijenu 80$ po barelu.
Politika Saudijske Arabije za povećanjem proizvodnje na 12,5 miliona barela na dan sa namjenom, da nametne svoju politiku u OPEC Plus na štetu Rusije, pokazala se kao pogrešna i kratkovidna. Izvoz nafte predstavlja čak 90% udjela u saudijskom budžetu, ipak samo 16% ruskog budžeta predstavlja izvoz nafte. Ruska ekonomija je, naime, razvijenija i diversificirana.
Početkom marta 2020.godine uslijedio je novi obračun MBS unutar kraljevske porodice. Princ Muhamed bin Nayef, bivši prestolonasljednik i princ Ahmed bin Abdul Aziz, najmlađi brat kralja Salmana bili su uhapšeni zbog državnog udara unutar dinastije, što još uvijek pokazuje na otpor prema njegovom dolasku na prijestol. Prema mišljenju analitičara sadašnja represija odvija se u kritičnoj fazi sa kojom se suočava saudijska ekonomija. Kraljevina ubrzava postupak diverzifikacije ekonomije, da bi predstavila svoje rezultate na vrhu G-20 u Riyadhu, kojem Saudijska Arabija trenutno predsjedava do kraja ove godine.
Snižavanje cijena dionica Aramca zabrinjava MBS, posebno ako cijene nafte ne budu rasle. Utjecaj pada dionica Aramca na finansijsko tržište biće katastrofalan za ekonomiju i investicije. Posebno je vidljivo povećanje rizika na berzi, koje je uslijedilo kada je kompanija Aramco u jednom danu izgubila 10% vrijednosti svojih dionica, to je približno 200 milijardi $ nominalne vrijednosti. Taj pad predstavlja veliki rizik, jer su saudijski državljani u kupovinu dionica Aramca uložili svoju novčanu štednju, čak su novac posuđivali i kod banaka.
Istina je, da je MBS uspio u otvaranju stroge vjerske kraljevine prema vanjskom svijetu i odstranjivanjem konzervativaca iz centara moći. Ali ti uspjesi nisu dovoljni, da bi uvjerili strane investitore. Stabilnost Saudijske Arabije i budućnost MBS su zavisni od investicionih projekata i diverzifikacije ekonomije, tako bi se otvorila nova radna mjesta za šest miliona mladih nezaposlenih kao što je obećao sam MBS.
Budućnost će MBS upisati u historiju – da li mu je uspjelo modernizirati Saudijsku Arabiju kao što je uspjelo Mustafi Kemalu Atatürku, koji je na zgarištu Osmanskog imperija izgradio demokratsku i modernu Republiko Tursku, ili će biti zapisan kao kineski Deng Xiaoping, arhitekt kineskih ekonomskih reformi od 1981. do 1989.godine, ili kao novi arapskiJosip Visarijonovič Staljin? Arapskom svijetu nikada nije nedostajalo diktatora i uništavača vlastitih država - od iračkog Sadama Huseina do sirijskog Bashara Al-Assada, sudanskog Omar Al-Basheera i još bi ih se moglo nabrojati.
Ljubljana/Rijad, 6. maj/svibanj 2020
Fusnota:
[1] IFIMES – Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni konzultativni status pri Ekonomsko-socijalnim vijećem ECOSOC/UN od 2018.godine.
