prof. dr. Mirko Pejanović
redovni profesor i dekan Fakulteta političkih
nauka Univerziteta u Sarajevu
INTEGRACIJA BOSNE I HERCEGOVINE U EU I NATO
KAO PRETPOSTAVKA IZGRADNJE MIRA I
INSTITUCIJA DRŽAVE BiH
ISTORIJSKI KONTEKST
U vremenu disolucije SFRJ krajem 80-ih i početkom 90-ih godina XX stoljeća, Bosna i Hercegovina je doživjela ratnu devastaciju kakva se nije dogodila u njenoj prošlosti. Zapravo, Bosna i Hercegovina je od gubitka svoje državne samostalnosti nakon osvajačkog pohoda Osmanskog carstva 1463. godine, egzistirala pod upravom Osmanlija skoro pet stoljeća. Za sve to vrijeme, Bosna i Hercegovina je imala multireligijsku, multikulturnu i multietničku strukturu svoga stanovništva. Po tome je bila specifična teritorijalno-kulturna i geografsko-ekonomska cjelina.
Od Karlovačkog mira 1699. godine, Bosna i Hercegovina je egzistirala u svojim istorijskim granicama, da bi odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine te granice dobile i svoju međunarodnu relevantnost.
Tokom 36 godina austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini, izvele su se velike civilizacijske promjene. Izvedena je industrijalizacija Bosne i Hercegovine. Izgrađene su za to vrijeme moderne komunikacije: pruge i ceste. Uveden je sistem obrazovanja u javnim građanskim školama. Gradska naselja su dobila infrastrukturne objekte i postala središta urbanog življenja. Bosna i Hercegovina je u okviru Austrougarskog carstva započela svoju evropeizaciju. Od 1906. godine formiraju se i djeluju političke stranke, da bi 1910. godine bio usvojen Zemaljski statut kao ustav zemlje sa posebnom pozicijom u Austrougarskom carstvu. Posebnost pravnog i političkog statusa Bosne i Hercegovine označen je kao corpus separatum.
U Kraljevini Jugoslaviji, Bosna i Hercegovina ima svoju teritorijalnu zasebnost i političku specifičnost sve do ukidanja Vidovdanskog Ustava 1929. godine. Nakon uvođenja diktature kralja Aleksandra, teritorij Bosne i Hercegovine je izdijeljen i strukturiran u više tadašnjih banovina u Jugoslaviji. Samo je Vrbaska banovina sa sjedištem u Banja Luci u svojoj cijelosti, a obuhvatila je Bosansku Krajinu, bila na teritoriji Bosne i Hercegovine. Drugi dijelovi Bosne i Hercegovine kao što su: Istočna Bosna, Hercegovina, Posavina, Centralna Bosna, bili su u sastavu Zetske, Drinske, Primorske i Savske banovine izvan Bosne i Hercegovine. Prema sporazumu Cvetković-Maček iz 1939. godine, Bosna i Hercegovina je trebala biti podijeljena između hrvatskih i srpskih velikodržavnih interesa. Drugi svjetski rat je onemogućio provođenje sporazuma Cvetković-Maček.
U Drugom svjetskom ratu, prostor Bosne i Hercegovine postaje poprište glavnih borbi partizanskih antifašističkih snaga za oslobođenje od fašističke okupacije. Najveće ofanzive Hitlerovih snaga izvedene su na prostoru Bosne i Hercegovine. Ovo se odnosi posebno na Igmanski marš 1942. godine, potom bitku za ranjenike na Neretvi 1943. godine i Petu ofanzivu na Sutjesci kao i na Desant na Drvar 1944. godine.
Snažan antifašistički oslobodilački pokret na prostoru Bosne i Hercegovine inicirao je osnivanje Prvog Zemaljskog Antifašističkog Vijeća Narodnog Oslobođenja za Bosnu i Hercegovinu. Na svom prvom zasjedanju u Mrkonjić Gradu u novembru 1943. godine, vijećnici ZAVNOBiH-a su donijeli istorijsku odluku o obnovi državnosti Bosne i Hercegovine. Obnova državnosti je izražena voljom vijećnika iz svih naroda Bosne i Hercegovine: hrvatskog, srpskog i muslimanskog (bošnjačkog) naroda, da se Bosna i Hercegovina konstituiše kao federalna državna jedinica unutar Demokratske Federativne Jugoslavije. Tako je Bosna i Hercegovina postala jedna od šest federalnih jedinica Demokratske Jugoslavije i državni okvir za ravnopravnost građana i naroda koji u njoj žive.
Iako je nakon Drugog svjetskog rata bila jedna od tri izrazito nerazvijene jugoslovenske republike, uz Crnu Goru i Makedoniju, Bosna i Hercegovina je od 60-tih do 90-tih godina XX stoljeća na temelju politike oslonca na sopstvene snage izvela preporod u svom ekonomskom i kulturnom razvoju. Izgradila je modernu privredu sa milion zaposlenih ljudi. Uz Sarajevski univerzitet, otvoreni su univerziteti u Tuzli, Banja Luci i Mostaru. Osnovale su se srednje škole u svim opštinama Bosne i Hercegovine. Asfaltirani su svi putni pravci. Međuetnički odnosi između Srba, Hrvata i Bošnjaka su bili na nivou uzora unutar Jugoslavije.
Sa krizom socijalizma u svijetu, krajem 80-tih godina XX vijeka, kao i krizom funkcionisanja jugoslovenske Federacije, postavilo se istorijsko pitanje disolucije SFRJ.
Bosna i Hercegovina, 90-tih godina XX stoljeća, nakon osamostaljenja Slovenije i Hrvatske, voljom svojih građana na referendumima 29.02. i 01.03.1992. godine, donijela istorijsku odluku o svom samostalnom i nezavisnom državnom razvoju. Takav put demokratskog razvoja suprostavlja se Srpska demokratska stranka predvođena Radovanom Karadžićem (optuženim za ratni zločin pred Haškim tribunalom, o čemu se vodi sudski proces od 2009. godine). Takav odnos negacije državnosti Bosne i Hercegovine od Srpske demokratske stranke proistekao je iz Miloševićeve velikodržavne koncepcije da svi Srbi žive u jednoj državi, odnosno koncepta stvaranja Velike Srbije.
U agresivnom ratu koji je trajao od aprila 1992. godine do decembra 1995. godine, Bosna i Hercegovina je vojnom silom uništavana sa ciljem da bude etnički podijeljena. Etničkoj podjeli Bosne i Hercegovine suprostavilo se Ratno multietničko Predsjedništvo Bosne i Hercegovine na konceptu Platforme o djelovanju u ratnim uslovima. Organizovana su dva vida odbrane i otpora. Jedan je bio oružana borba snagom Armije Bosne i Hercegovine. Drugi je bio svegrađanski otpor u brojnim vidovima građanske akcije.
Poseban vid borbe protiv etničke podjele Bosne i Hercegovine, bili su pregovori za zaustavljanje rata mirovnim političkim rješenjem pod pokroviteljstvom međunarodne zajednice. U više pokušaja da se usvoje mirovni planovi predloženi u okviru Ženevske mirovne konferencije tokom 1992. i 1993. godine nije bilo uspjeha. Evropska unija odnosno njene institucije nisu imale geopolitičku snagu da svojim pritiskom nametnu mirovno rješenje i zaustavljanje rata.
Tek je sa mirovnom inicijativom administracije Sjedinjenih Američkih Država početkom 1994. godine kreiran i prihvaćen Vašingtonski mirovni sporazum. Ovim sporazumom je zaustavljen rat između Bošnjaka i Hrvata i formirana Federacija Bosne i Hercegovine. Ovim je bila osnažena ideja za postizanje mirovnog političkog rješenja za cijelu Bosnu i Hercegovinu. SAD su sa svojom novom mirovnom inicijativom okupile sve subjekte rata u Bosni i Hercegovini na pregovore u Daytonu, u novembru 1995. godine. Pregovori su uspješno vođeni na osnovu plana Kontaktne grupe i završeni sa potpisivanjem Daytonskog mirovnog sporazuma. Ovim sporazumom je zaustavljen rat u Bosni i Hercegovini i započela izgradnja mira i institucija države Bosne i Hercegovine. Sporazum je oblikovao i novo unutrašnje političko ustrojstvo koga čine dva entiteta: Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine i institucije države Bosne i Hercegovine.
U vezi sa Daytonskim mirovnim sporazumom bitno je podcrtati da je to sporazum ratnih subjekata u Bosni i Hercegovini, na jednoj strani, sa vodećim svjetskim silama i Evropskom unijom, na drugoj strani- zemljama koje su činile kontaktnu grupu: SAD, Velika Britanija, Francuska, Ruska Federacija i Njemačka.
Daytonski mirovni sporazum je postao istorijski sporazum o zaustavljanju bosanskohercegovačkog rata, u kojem se dogodio i genocid u Srebrenici. Djelotvornost Daytonskog mirovnog sporazuma osigurana je i njegovom implementacijom od strane vojnih i civilnih snaga međunarodne zajednice. Vojne snage su angažovane kao snage NATO Saveza, a civilne u obliku institucije Visokog predstavnika međunarodne zajednice (OHR) i specijalnog predstavnika Evropske unije.
Od 1996. godine do 2008. godine, mirovnim procesom u Bosni i Hercegovini, u ime međunarodne zajednice, upravljalo je šest visokih predstavnika: Karl Bilt, Karlos Vestendorp, Wofgang Petrič, Pedi Ešdaun, Kristijan Švarc Šiling i Miroslav Lajčak. Od 2008. godine, dužnost Visokog predstavnika međunarodne zajednice obavlja Valentin Inzko.
ISTORIJSKI DOMETI DAYTONSKOG MIROVNOG SPORAZUMA
U odnosu na druge mirovne sporazume tokom XX stoljeća, Daytonski mirovni sporazum se izdvaja po tome što njegovo provođenje garantuje međunarodna zajednica sa svojim mirovnim vojnim i civilnim snagama. Visoki predstavnik međunarodne zajednice koji je istovremeno i specijalni predstavnik Evropske unije ima i ovlaštenja i odgovornost za tumačenje i provođenje Daytonskog mirovnog sporazuma. Bitnu istorijsku ulogu, Daytonski mirovni sporazum ima u:
a) Izgradnji mira;
b) Izgradnji institucija države Bosne i Hercegovine;
c) Izvođenju integracije Bosne i Hercegovine u EU i NATO.
Tokom proteklih 15 godina u postdaytonskom vremenu, situirane su pretpostavke, ne samo za uspostavu, već i za učvršćenje mira u Bosni i Hercegovini. Učvršćenje mira se postiže obnovom privrede, povratkom izbjeglica, unapređenjem međuetničkih odnosa, izgradnjom demokratskih institucija države Bosne i Hercegovine i provođenjem reformi u procesu integracije Bosne i Hercegovine u EU i NATO. Sprovedeno je više reformi. Kao najznačajnija, izdvaja se reforma oružanih snaga: izvršeno je ujedinjenje Vojske Federacije Bosne i Hercegovine i Vojske Republike Srpske u Oružane snage Bosne i Hercegovine. Od 2005. godine, uspostavljeno je jedno Ministarstvo odbrane za Bosnu i Hercegovinu. Ulogu civilne komande vrši Predsjedništvo Bosne i Hercegovine. Druge važne reforme koje su izvedene u postdaytonskom vremenu, odnose se na uspostavu institucija države Bosne i Hercegovine. To se odnosi na proširenje Vijeća ministara sa tri na devet ministarstava, zatim na uspostavu Državne granične službe, potom formiranje sigurnosnih i obavještajnih službi. Uspostavljen je i Sud Bosne i Hercegovine i Uprava za indirektno oporezivanje. Sve ove institucije svojim postojanjem stvaraju osnovu za funkcionisanje države Bosne i Hercegovine. Ali, jedna od najvažnijih pretpostavki za racionalnu organizaciju i funkcionisanje države Bosne i Hercegovine jeste ustavna reforma.
Ustavna reforma više od deset godina ne uspijeva dobiti konsenzus među vladajućim političkim strankama. Dva pokušaja za promjenu Daytonskog ustava: prvi 2006. i drugi 2009. godine završena su neuspješno. Radi se o tome da vladajuće stranke (one stranke koje osvajaju najviše poslaničkih mjesta u Parlamentu Bosne i Hercegovine na izborima) ne posjeduju kapacitet da izgrade konsenzus za dogovor o ustavnoj reformi. Zapravo, etničke odnosno jednonacionalne stranke su ograničene, determinisane svojim etno-politikama i zbog toga teško dolaze do konsenzusa o državnom razvoju Bosne i Hercegovine. Postoje dva pristupa promjenama Daytonskog ustava.
Jedan pristup zagovaraju građanske stranke koje predvodi Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine, kao multietnička stranka. U ovom pristupu je osnovno polazište da su građani nosioci individualnih interesa, a da narodima: srpskom, hrvatskom i bošnjačkom pripada političko pravo nacionalne ravnopravnosti na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. U ovoj poziciji narodi ostvaruju svoja kolektivna prava u zaštiti nacionalnog identiteta i kulturnog razvoja. Ovaj pristup se zasniva na istorijskim odlukama Prvog zasjedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, po kome je Bosna i Hercegovina država svojih građana i istovremeno svojih ravnopravnih autohtonih naroda: srpskog, bošnjačkog i hrvatskog i to na cijelom prostoru države. Podršku ovom pristupu pružaju i Stranka demokratske akcije i Stranka za Bosnu i Hercegovinu kao jednonacionalne bošnjačke stranke.
Drugi pristup je izražen u konceptu etničke teritorijalizacije i podjele prostora Bosne i Hercegovine. Ovaj pristup zagovaraju i vladajuće i opozicione stranke iz Republike Srpske, kao i dvije etničke stranke iz hrvatskog naroda: Hrvatska demokratska zajednica i Hrvatska demokratska zajednica 1990.
Izgradnja institucija države Bosne i Hercegovine, a time i dalje odvijanje procesa integracije u EU i NATO bitno je uslovljena ustavnom reformom. Uslijed nedostatka stranačkog kapaciteta za ustavne promjene, nužno je osigurati postupnost u izgradnji ustavnih promjena. Pri tome je nužno osigurati podršku međunarodne zajednice i evropske unije u stvaranju geopolitičke osnove za promjenu Daytonskog ustava Bosne i Hercegovine. U kontekstu geopolitičkih kretanja u Jugoistočnoj Evropi, na početku XX stoljeća, promjena Daytonskog ustava i nije moguća bez situiranja volje vodećih sila međunarodne zajednice koje su članice Vijeća za implementaciju mira. Prva faza tih promjena bi obuhvatala implementaciju presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Sejdić-Finci i uspostavu evropske klauzule koja bi omogućila ubrzano donošenje evropskih zakona. Na ovaj način bi se Ustav Bosne i Hercegovine uskladio sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i ojačao kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine za uspješno i bez entitetske blokade, donošenje evropskih zakona, odnosno zakona kojim se implementira pravo Evropske unije u zakonodavstvu Bosne i Hercegovine. Tako bi se stvorila pretpostavka za ubrzano odvijanje procesa integracije Bosne i Hercegovine u EU i NATO.
DRUŠTVENO-ISTORIJSKE PRETPOSTAVKE ZA UBRZANO ODVIJANJE INTEGRACIJE BOSNE I HERCEGOVINE U EU I NATO SAVEZ
Za razliku od drugih država na prostoru Jugoistočne Evrope integracija Bosne i Hercegovine u EU i NATO javlja se primarno kao projekt mira. Mir u Bosni i Hercegovini ima širu geopolitičku vrijednost. Taj mir je u geostrateškom i geopolitičkom kontekstu pretpostavka mirnog razvoja ne samo Bosne i Hercegovine već i zemalja Zapadnog Balkana. I ne samo Zapadnog Balkana, on je pretpostavka mira i u Evropi. U tom kontekstu uloga međunarodne zajednice i EU u izvođenju integracije Bosne i Hercegovine u EU i NATO, javlja se kao geopolitička i geostrateška osnova izgradnje mira u Bosni i Hercegovini i izgradnje institucija države Bosne i Hercegovine do nivoa njene samoodrživosti. Ubrzana integracija Bosne i Hercegovine u EU i NATO, javlja se i kao osnova za stabilan ekonomski i politički razvoj Bosne i Hercegovine. U posljednjih tri godine: od 2007. do 2011. godine, pokazalo se kakvu razornu moć u političkom razvoju Bosne i Hercegovine može imati nacionalistička retorika i ideje destrukcije institucija države Bosne i Hercegovine. Pokušaj Narodne skupštine Republike Srpske tokom aprila 2011. godine, da sprovede referendum o Sudu i Tužilaštvu Bosne i Hercegovine, prijetio je da ugrozi provođenje Daytonskog mirovnog sporazuma a time i stabilnost i mir u Bosni i Hercegovini. Intervencija OHR-a podržana od Vijeća sigurnosti UN-a omogućila je da se zaustavi produbljivanje krize u Bosni i Hercegovini.
Kao glavno pitanje za političku budućnost Bosne i Hercegovine nameće se: ubrzana integracija u evroatlantske institucije. Ta integracija je istovremeno i istorijsko rješenje za učvršćivanje mira i razvoj državnosti Bosne i Hercegovine. Pitanje se postavlja kako u nadolazećem vremenu izbjeći i spriječiti zanavljanje krize u političkom i ekonomskom razvoju Bosne i Hercegovine. Postoji više pretpostavki da se izađe iz zanavljanja krize i trajanja agonije bosanskohercegovačkog društva i države.
Kao prva pretpostavka javlja se nužnost osiguranja geopolitičke osnove za učvršćivanje mira i izvođenje evropskog integracijskog procesa u Bosni i Hercegovini. Geopolitička osnova se može osigurati isključivo u polju globalne sigurnosti za egzistenciju Bosne i Hercegovine u miru. Razvoj Bosne i Hercegovine u miru može osigurati samo članstvo u NATO-u. Sticanje članstva Bosne i Hercegovine u NATO-u moguće je riješiti ubrzano na temelju globalne procjene da provođenje Daytonskog mirovnog sporazuma i izvođenje integracije u Evropsku uniju nije moguće bez najšire geopolitičke i sigurnosne osnove koju omogućuje članstvo u NATO-u. Članstvo u NATO-u za Bosnu i Hercegovinu znači osiguranje mira i osiguranje izvođenja reformi u miru u procesu integracije u EU.
Druga moguća pretpostavka javlja se u nužnosti ubrzanja integracije u EU. Ova pretpostavka podrazumijeva da institucije EU djeluju zajedno sa demokratskim institucijama države Bosne i Hercegovine na nivou političke i tehničke koordinacije u izvođenju reformi. U pitanju je i nemoć institucija države Bosne i Hercegovine da same izvedu reforme, ali i odgovornost EU na temelju Daytonskog mirovnog sporazuma da pomogne institucijama države Bosne i Hercegovine da ispune uslove za sticanje članstva u EU.
Treća pretpostavka se javlja u vidu nužnosti da EU proširi svoje institucionalno prisustvo, osim Sarajeva, i na druge gradske regionalne centre: Tuzlu, Mostar, Banja Luku, Bihać, Doboj, Trebinje, Livno. Sa uredima EU u ovim gradovima pojačala bi se ekonomska pomoć EU u postizanju bržeg ekonomskog i socijalnog razvoja na lokalnom nivou kao i pomoć u izgradnji javnih institucija u oblasti obrazovanja, zdravstva i saobraćaja.
I četvrta pretpostavka se javlja kao nužnost dokidanja partnerskih odnosa vladajućih stranaka u vršenju vlasti u parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine. Prakticiranje partnerstva, umjesto koalicionog programa među strankama parlamentarne većine u postdaytonskom periodu, dovelo je do paralize parlamentarne demokratije i snažne birokratizacije vrhova vladajućih stranaka. Ta birokratizacija zanavlja etnonacionalizam i čini nemogućim uspostavu konsenzusa u donošenju zakona u Parlamentu Bosne i Hercegovine. Zato, uz podršku međunarodne zajednice, parlamentarne većine nakon izbora 2010. godine treba biti sastavljene i zasnovane na koalicionom političkom programu. U tom programu prioritet bi imala sljedeća pitanja:
• Ubrzana integracija države Bosne i Hercegovine u EU i NATO putem;
• Izvođenja političkih i ekonomskih reformi i donošenja evropskih zakona;
• Ubrzani ekonomski razvoj i zapošljavanje (BiH ima najveću nezaposlenost u regiji - 42%);
• Sticanje statusa kandidata za članstvo u EU do kraja 2012. godine
• Sticanje članstva u NATO Savezu do kraja 2012. godine
Ljubljana/Sarajevo, 27. maj/svibanj 2011
