Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku, Balkanu i po svijetu. IFIMES analizira aktuelnu situaciju povodom izbora za Evropski parlament, koji će se održati 6. do 9.juna 2024.godine. Iz analize „Evropski izbori 2024: Izbor između rata i mira“ objavljujemo najvažnije i najzanimljivije dijelove.
U 27 država članica EU od 6. do 9.juna 2024.godine održat će se izbori za zastupnike/poslanike u Evropskom parlamentu (EP), koji ukupno broji 720 članova. Izbori se održavaju svakih pet godina. Broj zastupnika po zemljama iznosi: Njemačka (96), Francuska (81), Italija (76), Španjolska (61), Poljska (53), Rumunija (33), Nizozemska (31), Belgija (22), Grčka (21), Češka (21), Švedska (21), Portugal (21), Mađarska (21), Austrija (20), Bugarska (17), Danska (15), Finska (15), Slovačka (15), Irska (14), Hrvatska (12), Litva (11), Slovenija (9), Latvija (9) Estonija (7), Kipar (6) Luksemburg (6) i Malta (6). Dakle, šest zemalja po broju zastupnika vode glavnu riječ: Njemačka, Francuska, Italija, Španija, Poljska i Rumunija.
U Evropskom parlamentu djeluje sedam klubova zastupnika: Klub zastupnika Evropske narodne stranke (EPP), Klub zastupnika Progresivnog saveza socijalista i demokrata u Evropskom parlamentu (S&D), Renew Europe Group (Liberali), Klub zastupnika Zelenih/Evropskog slobodnog saveza, Evropski konzervativci i reformisti,
Klub zastupnika Identitet i demokracija i Klub zastupnika Ljevice u Evropskom parlamentu - GUE/NGL.
Oko 350 miliona birača ima pravo glasa, a način na koji će glasati odredit će smjer kretanja EU-a u sljedećih pet godina. Stranke desnice i krajnje desnice posljednjih godina ostvarile su znatne uspjehe unutar EU, a pomak udesno sigurno će se odraziti i na budući saziv Evropskog parlamenta. Pojedine stranke krajnje desnice dovode se u vezu sa Rusijom i ruskim utjecajem. Nekada su povezanost sa Moskvom imali ljevičari, a u aktualnom političkom trenutku krajnji desničari. Ruska koruptivna hobotnica snažno je involvirana u institucije EU. Interes birača za izbore znatno je veće nego prije pet godina. A borba protiv siromaštva, podrška javnom zdravstvu, energetska neovisnost, otvaranje novih radnih mjesta, sigurnost opskrbe hranom, pitanje migranata i azila te efikasna odbrana i sigurnost visoko su na listi prioriteta građana EU.
Ovogodišnji izbori za Evropski parlament izuzetno su važni. Pored izbora za Evropski parlament održavaju se izbori u Sjedinjenim Američkim Državama, tako da će biti testirano evroatlantsko savezništvo. Za EU je ključnog značaja ko će biti novi američki predsjednik. Pitanje je, da li će otvorene, slobodne demokratije prevladati. Evropa mora više da se usredotoči na odbranu i zaštitu kao temeljni zadatak. EU još uvijek preuzima svoje međunarodne obveze, (re)pozicionira se u međunarodnim odnosima i odlučuje ko dolazi u Evropu i pod kojim okolnostima.
Nakon svakog petogodišnjeg mandata u institucijama EU evidentan je porast evroskepticizma. EU ne vode prvorazredni političari. To se vidi po kandidatima za Evropski parlament, ali kasnije i u sastavu Evropske komisije.
Ovo su najvažniji izbori za Evropski parlament, jer će odrediti smjer prema kojem ide EU, da li ojačati suverenisti, federalisti, smjer konfederacije ili EU ide u nekom drugom smjeru. O tome će u značajnoj mjeri utjecati države članice neto prijemnice sredstava iz evropskog budžeta (države koje više dobiju iz budžeta EU nego što uplate). Predstojeći EU izbori u sadašnjim geopolitičkim i geostrateškim okolnostima i interesima imaju dodatnu težinu.
Administraciju EU vode tehnokrate i radi se o potpuno izbirokratiziranom aparatu. Čak činovnici, koji nisu izabrani na izborima odlučuju o sudbini država. Evropski parlament je jedina neposredno demokratski izabrana institucija. Razarajuće politike dolaze od pojedinih članica ili grupe članica EU.
Odlaskom Velike Britanije ugrožena je pozicija Njemačke u odnosu prema Francuskoj čiji međusobni odnosi dugo vremena nisu bili na tako niskom nivou kao sada.
Za vrijeme finansijske krize došlo je do diferencijacije na lijevom političkom polu na tradicionalne socijaldemokratske i socijalističke stranke i na krajnju ljevicu od koje je najpoznatija Siriza u Grčkoj.
Evropska narodna stranka (EPP) kao najveća politička grupacija u Evropskom parlamentu suočava se sa procesom diferencijacije na tradicionalne konzervativne i kršćansko-demokratske stranke i stranke krajnje desnice. Taj proces će dovesti do promjene omjera moći među političkim grupacijama u Evropskom parlamentu.
Analitičari smatraju, da će predstojeće izbore za Evropski parlament obilježiti konfrontacija između tzv. Sorosoida i Orbanoida odnosno političkih stranaka koje inspiraciju i podršku imaju u Georgu Sorosu i Viktoru Orbanu. Ta konfrontacija se neprestano odvija u jugoistočnoj i centralnoj Evropi. Opasna je diferencijacija među državama članicama EU na one koje su favorizirane i marginalne. Nesporno je da zemlje članice iz istočne Evrope moraju zauzeti važnije pozicije u institucijama EU, u suprotnom će se smatrati da je EU ekskluzivni klub „zapadne Evrope“.
Snižavanjem izbornog praga povećala bi se veličina biračkog tijela, što bi povećalo legitimitet izbora i izabranih predstavnika, jer bi ih biralo šire biračko tijelo. Smanjenje starosne granice, a time i povećanje biračkog tijela, ne znači nužno i povećanje učešća birača (udio birača sa pravom glasa na izborima). Snižavanje starosne granice na predloženih 16 godina za sticanje biračkog prava i „proširivanje“ biračkog tijela može rezultirati apsolutno većim brojem glasača.
Zemlje poput Austrije, Belgije, Malte i Njemačke dozvolile su 16-godišnjacima da glasaju. Grčka je postavila sličnu starosnu granicu od 17 godina. Škotska je već dozvolila 16-godišnjacima da učestvuju na referendumu o nezavisnosti Škotske 2014.godine. Još uvijek postoje mnoge zemlje EU koje ne dozvoljavaju osobama mlađim od 18 godina da glasaju na izborima za Evropski parlament.
U 21. vijeku starost je jedan od rijetkih preostalih popisa koji, pored državljanstva i/ili prebivališta, ograničavaju aktivna i pasivna biračka prava. Diskriminacija po različitim osnovama, uključujući starost i nacionalnost, zabranjena je u EU. Pravo glasa je osnovno političko ljudsko pravo koje je neotuđivo i neprenosivo, pa se njegovo ograničenje mora posebno opravdati.
Nedovoljna zastupljenost mladih birača negativno utiče na kvalitet odlučivanja u lokalnim, nacionalnim i evropskim predstavničkim tijelima, jer se previše bave pitanjima prošlosti, a nedovoljno razvojnim pitanjima budućnosti. Dakle, predloženo smanjenje starosne granice za glasanje na 16 godina doprinijelo bi uravnoteženijem utjecaju različitih generacija na lokalno, nacionalno i evropsko odlučivanje. Vrijeme je da se preduzmu potrebne mjere, da se snizi izborni prag i da se mladima omogući da odlučuju o svojoj budućnosti u sadašnjosti.
Politika proširenja EU davala je novi zamah integraciji. Proširenje EU je često bilo odgovor na krize.
Ruska invazija na Ukrajinu je šansa, da EU pokrene ubrzane mehanizme za proširenje, a to zavisi od postojanja političke volje unutar EU, da države Zapadnog Balkana uključi u svoje članstvo, jer postoji realna opasnost, da se države Zapadnog Balkana priklone nekim drugim interesnim sferama i integracijama. U državama Zapadnog Balkana više ne postoji veliko oduševljenje za članstvom u EU, pojavljuje se alternativa članstvu u EU, jer je dosadašnja politika EU prema regionu temeljila na raznim oblicima uslovljavanja, ucjenjivanja i ponižavanja i građani je nisu prepoznali kao iskrenu. Ljudi na Zapadnom Balkanu imaju snažan otpor do takvog odnosa EU prema njima. Ukoliko bi proširenje EU prioritetno povezivali sa Ukrajinom pa čak Moldavijom i Gruzijom zanemarujući Zapadni Balkan to bi predstavljalo poraz evropske ideje u regionu i opasnost da Zapadni Balkan bude zauvijek izgubljen za EU. Posebno zabrinjava formirana percepcija stanovništva Zapadnog Balkana da EU prvenstveno „katolička Evropa“ ne želi u svoje članstvo zemlje sa dominantno pravoslavnim odnosno muslimanskim stanovništvom.
Preteča EU bila je Zajednica uglja i čelika koja je nastala odmah nakon završetka 2.svjetskog rata kao mirovni projekt sa evroatlantskom osnovom. U međuvremenu je došlo do kvalitativnog i kvantitativnog napretka u Evropsku ekonomsku zajednicu, kasnije u Evropsku zajednici i sada u Evropsku uniju.
Ne treba ignorirati činjenicu, da su u Evropi započeta oba svjetska rata i da je pitanje mira ključno pitanje za EU. To je posebno došlo do izražaja nakon ruske invazije na Ukrajinu i rata u Gazi. Da li će Evropa biti kontinent rata ili kontinent mira? To će u mnogome zavisiti i od predstojećih Evropskih izbora.
Nakon izbora jedan od prvih zadataka novoizabranih zastupnika u Evropskom parlamentu bit će izbor predsjednika/ce Evropske komisije.
Političke stranke zastupljene u sedam klubova zastupnika Evropskog parlamenta izabrale su po jednog kandidata/kandidatkinju za mjesto predsjednika Evropske komisije, a za sada su to Ursula von der Leyen (Evropska narodna stranka), Walter Baier (Evropska ljevica), Sandro Gozi (Renew Europe), Terry Reintke (Evropska stranka zelenih) i Nicholas Schmit (Stranka evropskih socijalista).
Aktualna predsjednica Evropske komisije Ursula von der Leyen želi reizbor, a možda je sazrelo vrijeme da tu poziciju zauzme kandidat/kinja iz istočne Evrope. Šefovi 27 država ili vlada EU-a, koji čine Evropsko vijeće, uzet će u obzir izborne rezultate, a zatim izabrati kandidata/kandidatkinju čije će ime predložiti Evropskom parlamentu. Političke grupacije u Evropskom parlamentu mogle bi iskoristiti sistem vodećih kandidata - takozvanih Spitzenkandidata kao što su učinile 2014. godine. Prema tom načelu, svaka grupa predlaže predsjedničkog kandidata/kandidatkinju prije izbora, a grupa koja osvoji najviše zastupničkih mjesta ima mandat izabrati predsjednika/predsjednicu Evropske komisije. Nije isključeno da novi predsjednik/ca Evropske komisije bude neko ko nije bio Spitzenkandidat kao što se desilo na prošlim Evropskim izborima.
Analitičari smatraju, da su predstojeći Evropski izbori odlučujući za budućnost EU. EU bez temeljite reforme i prevazilaženja unutarnje krize ne može dugoročno preživjeti. Dosadašnji način vođenja EU je anahron uz odsustvo vizionarstva. Pitanje migranata odnosno azilne politike ne smije biti pitanje razdora unutar EU nego elemenat povezivanja u traženju odgovarajućeg rješenja. Bez jedinstvene vanjske i odbrambene politike EU ne može evaluirati u svom daljem razvoju. EU je još uvijek atraktivna i priviligirana za život što potvrđuju i brojni migranti, koji žele izabrati EU kao svoj novi dom za život i rad.
Ljubljana/Bruxelles, 5. juni 2024
[1] IFIMES – Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni konzultativni status pri Ekonomsko-socijalnim vijećem ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije „European Perspectives“.
