Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES) iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. Akademik dr. Mirko Pejanović, profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu u svom članku „Društveno-istorijski kontekst opstojnosti i razvoja države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom vremenu“ piše o opstojnosti i razvoju BiH u njenom postdejtonskom periodu. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
● Akademik dr. Mirko Pejanović, redovni član Akademije nauka i umjetnosti BiH (ANUBiH)
U savremenom dobu, na kraju dvadesetog i početkom dvadesetprvog stoljeća, Bosna i Hercegovina egzistira kao suverena i međunarodno priznata država unutar novog svjetskog poretka. Nakon troipogodišnjeg rata od 1992. do 1995. godine, društveni razvoj države Bosne i Hercegovine determiniše izgradnja mira i demokratskih institucija na temelju Dejtonskog mirovnog sporazuma potpisanog 1995. godine. Dejtonskim mirovnim sporazumom država Bosna i Hercegovina je dobila pretpostavke političkog razvoja u miru. Ta pretpostavka se iskazuje u angažovanju Međunarodne zajednice i Evropske unije u provođenju društvenih reformi koje omogućuju integraciju države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez. Među društvenim reformama u postdejtonskom periodu, javlja se i nužnost za izvođenje ustavne reforme. Radi se o istorijskoj neophodnosti izvođenja promjene i dogradnje dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, jer je ovim ustavom Bosna i Hercegovina postala nefunkcionalna država. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine determinisan je etničkim pluralizmom. Etničke političke stranke, koje u postdejtonskom periodu pobjeđuju na parlamentarnim izborima, nemaju istorijsku moć za oblikovanje konsenzusa vladajućih političkih stranaka za izvođenje ustavne reforme, a država egzistira u permanentnoj krizi ekonomsko-socijalnog i političkog razvoja.
U radu se elaboriraju promjene entitetskih ustava 2002. godine i pokušaji izvođenja promjene ustava Bosne i Hercegovine u obliku prijedloga „Aprilskog paketa“ amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine 2006. godine. Istovremeno se u radu izlaže jedna od naučnih koncepcija ustavno-političkog ustrojstva Bosne i Hercegovine kako bi država Bosna i Hercegovina postala funkcionalna i samoodrživa. Odabrana naučna koncepcija profesora Omera Ibrahimagića zasniva se na uspostavljanju političko-teritorijalnog ustrojstva Bosne i Hercegovine na savremenom evropskom modelu regionalne i lokalne samouprave.
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, referendum građana, Dejtonski mirovni sporazum, Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine, ustavna reforma
Politička istorija Bosne i Hercegovine u drugoj polovini XX i početkom XXI stoljeća bilježi nekoliko društvenih preokreta. Prvi se preokret odvija obnovom i uspostavom državnosti Bosne i Hercegovine kao federalne državne jedinice unutar jugoslovenske federacije. Taj istorijski preokret izvodi se na ideji ZAVNOBiH-a i to na tri njegova zasjedanja 1943, 1944. i 1945. godine. Na svom trećem zasjedanju, ZAVNOBiH postaje Narodna skupština i obrazuje prvu vladu. Ustavotvorna skupština federalne Bosne i Hercegovine donosi prvi ustav kojim se oblikuje republikansko uređenje u decembru 1946. godine[1].
Drugi preokret u društveno-istorijskom razvoju odvija se početkom 90-tih godina XX stoljeća. U tom preokretu, Bosna i Hercegovina uspostavlja višepartijski politički sistem i provodi prve višestranačke izbore 1990. godine[2].
Treći preokret odvijao se unutar procesa disolucije SFRJ-a tokom 1991. i 1992. godine. U tom procesu, Bosna i Hercegovina voljom svojih građana iskazanih na Republičkom referendumu, održanom 29. februara i 1. marta 1992. godine uspostavlja status suverene i nezavisne republike. Na rezultatima referenduma, Bosna i Hercegovina dobiva međunarodno priznanje[3].
Četvrti preokret odvijao se unutar procesa internacionalizacije bosanskog pitanja. Bosansko pitanje se razumijeva kao postojanje i razvoj države Bosne i Hercegovine. Ovaj preokret je označen uspostavljanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine. Do mira je došlo voljom vodećih svjetskih sila (Plan kontaktne grupe) nakon troipogodišnjeg rata izvedenog kao agresija na suverenu i međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu[4].
Politički razvoj Bosne i Hercegovine u postdejtonskom istorijskom vremenu odvija se u protivrječnim društvenim kretanjima i odnosima.
Cjelina društvenog razvoja Bosne i Hercegovine odvijala se uz angažovanje i uticaj Međunarodne zajednice na uspostavi i razvoju demokratskih institucija države Bosne i Hercegovine od 1996. godine pa sve do 2019. godine. Zapravo u vremenu trajanja od 23 godine odvijaju se strukturne promjene i reforme u socijalnom, ekonomskom, političkom i kulturnom razvoju države Bosne i Hercegovine uzete u cjelini. Te promjene se oblikuju u vidu istorijskog procesa izgradnje mira i integracije Bosne i Hercegovine u evroatlantske institucije: Savjet Evrope, Evropsku uniju i NATO savez.
Kao najvažnija u postdejtonskom vremenu javlja se ustavna reforma. Riječ je o promjeni Dejtonskog ustava kako bi država izašla iz stanja stranačke blokade na etničkoj osnovi, uslovljene bitnim razlikama vladajućih etničkih stranaka u odnosu na razvoj države Bosne i Hercegovine[5].
U prvim godinama provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma kao jedno od važnih pitanja odnosilo se na etničku diskriminaciju bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Etničke stranačke elite su u ratnom vremenu od 1992. do 1995. godine u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine i to od njenog osnivanja 1994. godine, bošnjački i hrvatski narod isključile iz Ustava Republike Srpske i srpski narod iz Ustava Federacije Bosne i Hercegovine. Kad se uzme broj prognanih Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske i broj izbjeglih i raseljenih Srba iz Federacije Bosne i Hercegovine onda se dolazi do broja od 1.200 000 građana Bosne i Hercegovine koji su isključeni iz entitetskih ustava. To su u društvenoj zbilji bili građani drugog reda, jer nisu imali pravo koristiti ustavnu i političku ravnopravnost koja je bila ustanovljena odlukama Prvog i Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a i ustavom Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz 1946.godine kao i ustavom Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine iz 1963. i 1974. godine. Radi se o tome da je Srpska demokratska stranka (SDS) ukinula sva prava Bošnjaka i Hrvata i prognala ih sa zamišljene etnički čiste teritorije Republike Srpske[6].
U vrijeme nastajanja Federacije Bosne i Hercegovine u martu 1994. godine u njenom ustavu su dobili sva prava i pravo nacionalne ravnopravnosti samo Bošnjaci i Hrvati. Takvo rješenje je proisticalo iz odrednica Vašingtonskog mirovnog sporazuma[7].
Novi i izvan ustavni položaj srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine nakon njenog proglašenja ustavom iz 1994. godine učinio je da Srbi u Federaciji postanu građani drugog reda. Na osnivačkoj skupštini Srpskog građanskog vijeća 27. marta 1994. godine opredijeljeno je stanovište, da se na ustavotvornoj skupštini Federacije Bosne i Hercegovine podnese amandman na temelju koga bi srpski narod u Federaciji bio jedan od ravnopravnih naroda u ustavu Federacije Bosne i Hercegovine. Amandman Srpskog građanskog vijeća na ustavotvornoj skupštini podnio je profesor Nikola Kovač, podpredsjednik SGV-a. Cilj amandmana je bio zahtjev da srpski narod u Federaciji Bosne i Hercegovine ima ustavni status ravnopravnog naroda s Bošnjacima i Hrvatima a ne status „ostali“[8].
Kada je zaustavljen rat Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine stekli su se uslovi za pokretanje inicijative Srpskog građanskog vijeća o sticanju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i istovremeno o sticanju ustavne ravnopravnosti bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj[9].
Tokom 1997. godine pokrenut je zajednički društveni projekt organizacija civilnog društva: Srpskog građanskog vijeća, Hrvatskog narodnog vijeća, Vijeća kongresa bošnjačkih intelektualaca i Asocijacije nezavisnih intelektualaca Krug 99, kojim se namjeravala postići ustavna ravnopravnost srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog u Republici Srpskoj. Taj projekat postizanja ustavne ravnopravnosti bosanskohercegovačkih naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine svoje ishodište dobija u odlučivanju i donesenoj konačnoj odluci Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000.godine. U stručnoj literaturi i demokratskoj javnosti odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, donesena u julu 2000. godine, nazvana je odluka o konstutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine[10].
Da bi se došlo do odlučivanja u Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine i donošenja presude o uklanjanju jedne diskriminacije na etničkoj osnovi valjalo je osigurati zvaničnu, zapravo službenu apelaciju prema Ustavnom sudu. Na takvu apelaciju prema Ustavnom sudu zakonsko pravo imaju članovi Predsjedništva, Parlamentarna skupština i Vijeće ministara. Rukovodstva četiri nevladine organizacije su zatražile razgovore s tadašnjim članovima Predsjedništva: Alijom Izetbegovićem, Krešimirom Zubakom i Momčilom Krajišnikom[11]. Za razliku od Momčila Krajišnika, koji je odbijao ideju ravnopravnosti-konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine, Alija Izetbegović i Krešimir Zubak su primili delegaciju četiri nevladine organizacije i obavili razgovore. Delegacije četiri nevladine organizacije čini su: Atif Purivatra, Ivo Komšić, Vlatko Doleček i Mirko Pejanović[12]. Zubak je u razgovoru s delegacijom četiri nevladine organizacije podržao ideju o postizanju konstitutivnosti, zapravo ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru države. Pri tome je iznio mišljenje da on ne može podnositi zahtjev prema Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine, jer zato ne može dobiti podršku rukovodstva Hrvatske demokratske zajednice sa sjedištem u Mostaru. Alija Izetbegović je prihvatio da podnese apelaciju Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine. Pri tome je iznio stanovište: „Bošnjački narod ima interese da živi na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine u ravnopravnosti sa srpskim i hrvatskim narodom“ [13].
Ustavni sud BiH je organizovao sveobuhvatnu raspravu u pripremi svoje odluke o pravu bosanskohercegovačkih naroda na konstitutivnost, zapravo ustavnu ravnopravnost na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine. U raspravi su učestvovali predstavnici entitetskih parlamenata, predstavnici parlamentarnih stranaka, predstavnici nevladinih organizacija i pravni eksperti[14].
Tokom odvijanja javnog odlučivanja četiri nevladine organizacije su osigurale podršku demokratske građanske javnosti. Valja imati u vidu da su Hrvatska demokratska zajednica i Srpska demokratska stranka bili protiv ideje i projekta za postizanje ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Druge stranke su podržale ovu ideju, kao i najveći broj nevladinih organizacija[15].
Četiri nevladine organizacije su putem obavljenih razgovora osigurale podršku međunarodnih institucija i velikog broja ambasada u Sarajevu. Obavljeno je više razgovora u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država. Predstavnicima nevladinih organizacija u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država data je snažna podrška[16].
U vremenu donošenja odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine bilo je devet sudaca. Šest je bilo domaćih i tri inostrana suca. Većinu u donošenju odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine osigurala su dva domaća i tri strana člana Ustavnog suda Bosne i Hercegovine. Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine je ostala bez podrške dva člana Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz srpskog i dva člana iz hrvatskog naroda. Ova činjenica zasigurno govori o tome da dvije etničke stranke: SDS i HDZBiH svoje programske koncepcije zasnivaju na etničkoj teritorijalizaciji i razdvajanju naroda s ciljem uništenja zajedničkog života i multietničke strukture Bosne i Hercegovine.
Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o pravu naroda na ustavnu ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine je omogućila ukidanje, ratom stvorene etničke diskriminacije kako Srba u Federaciji tako i Bošnjaka i Hrvata u Republici Srpskoj. I što je veoma bitno, odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine omogućila je promjenu Ustava Federacije Bosne i Hercegovine i Ustava Republike Srpske 2002. godine. Sa amandmanima, koji su usvojeni na ustave entiteta i Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine su dobile ustavne odrednice po kojima su entiteti zajednice građana i istovremeno ravnopravnih naroda koji žive u njima. Na taj način je amandmanima na ustave entiteta osigurano da vlade entiteta, ustavni i redovni sudovi imaju multietničku strukturu[17]. Uz sve ovo entitetski parlamenti su dobili Vijeća naroda kao druge domove. U Parlamentu Federacije je od 2002.godine uveden Klub Srba u Domu naroda. Domovi naroda imaju funkciju da vrše zaštitu vitalnog nacionalnog interesa.
Istorijska je činjenica, da je visoki predstavnik Međunarodne zajednice (OHR) morao svojom odlukom, po osnovu Bonskih ovlaštenja, proglasiti amandmane i na Ustav Federacije i na Ustav Republike Srpske, jer nije bilo dovoljno spremnosti etničkih stranaka da glasaju za predložene amandmane[18]. Donošenje amandmana na ustave dva bosanskohercegovačka entiteta 2002.godine dobilo je značenje prve uspješne ustavne reforme u postdejtonskom periodu.
Nakon što su brojne organizacije civilnog društva i građanske multietničke stranke od 2000. do 2006.godine uz pomoć međunarodnih nevladinih organizacija, organizovale okrugle stolove o mogućnosti promjene Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, stvorila se povoljna društvena klima za inicijative o ustavnoj reformi[19]. Tokom 2005. i početkom 2006. godine parlamentarne političke stranke, uz pomoć Sjedinjenih Američkih Država, pokreću sporazumijevanje i oblikuju sporazum o izmjeni ustava Bosne i Hercegovine tokom marta mjeseca 2006. godine.
Taj sporazum je potpisalo sedam lidera parlamentarnih stranaka: Sulejman Tihić-SDA; Dragan Čavić-SDS; Dragan Čović-HDZ BiH; Zlatko Lagumdžija-SDP; Milorad Dodik-SNSD; Mladen Ivanić-PDP i Miljenko Brkić-HNZ. Ovim sporazumom političke stranke su se dogovorile da izvrše izmjene Ustava Bosne i Hercegovine u domenu nadležnosti Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine (Zastupnički dom i Dom naroda), nadležnosti države, te ljudskih prava i sloboda na temelju dogovora stranaka[20]. Sačinjen je prijedlog amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine. Amandmani će u Parlamentu Bosne i Hercegovine biti razmatrani tokom aprila mjeseca 2006. godine po čemu će i dobiti naziv „Aprilski paket“ amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine[21].
Aprilski paket amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. godine je imao odredbe na temelju kojih se mijenja ustavni položaj i struktura Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara i Parlamentarne skupštine. Prema predloženim amandmanima Predsjedništvo Bosne i Hercegovine bi se biralo u Parlamentarnoj skupštini. Predsjedništvom bi rukovodio predsjednik. Imao bi dva potpredsjednika iz druga dva konstitutivna naroda.
Vijeće ministara bi bilo prošireno s još dva nova ministarstva: za poljoprivredu i za nauku, tehnologiju i ekologiju. Parlamentarna skupština bi imala znatno veći broj zastupnika. Sadašnji broj zastupnika u Predstavničkom domu s 42 zastupnika, povećao bi se s na 82. Ovim bi se proširio demokratski kapacitet Predstavničkog doma. I Dom naroda bi dobio proširenje s 15 na 21[22].
U domenu ljudskih prava, amandmanima se uvode nove ustavne odredbe. Tim odredbama se garantuje ukidanje diskriminacije ljudi po svim osnovama. Definišu se manjinska prava. Uvodi se i ustavna odredba po kojoj se prava i slobode nadvedene u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prvenstvo nad svim drugim zakonima.
U pogledu nadležnosti i odnosa između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta u „Aprilskom paketu amandmana“ se uvode odredbe o podijeljenoj nadležnosti između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta. Podijeljene nadležnosti su predviđene u sljedećim pitanjima: poreski sistem, izborni proces, pravosuđe, poljoprivreda, nauka i tehnologija, ekologija, lokalna samouprava[23].
Demokratsko odlučivanje u Zastupničkom domu Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine o „Aprilskom paketu“ amandmana u aprilu 2006. godine završeno je neuspješno, jer prijedlog amandmana nije dobio podršku dvotrećinske većine zastupnika.
Protiv amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine glasali su poslanici iz Stranke za Bosnu i Hercegovinu i jedan broj poslanika iz Hrvatske demokratske zajednice koji su u to vrijeme radili na formiranju nove stranke: HDZ 1990. Ove dvije stranke su pitanje ustavnih promjena pretvorile u pitanje nadmetanja u parlamentarnim izborima 2006. godine što im je omogućilo izborni uspjeh[24].
Neuspjeli pokušaj promjene Ustava Bosne i Hercegovine tokom 2006. godine predstavlja neiskorištenu istorijsku šansu države Bosne i Hercegovine, da se na temelju usvojenih amandmana osigura funkcionalnost institucija države i stabilan društveni, ekonomski i kulturni razvoj. Zbog neuspjeha u prihvatanju ustavnih amandmana, Bosna i Hercegovina je izgubila poželjnu dinamiku za odvijanje procesa integracije u Evropsku uniju i NATO savez. Namjesto jačanja procesa unutrašnje integracije, Bosna i Hercegovina od 2006. godine ulazi u radikalizaciju političke scene i u permanentnu krizu društvenog razvoja[25].
Politički razvoj države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu je pokazao, da su za ustavne reforme nužne dvije pretpostavke. Jedna pretpostavka se javlja kao istorijska nužnost postojanja vizije i saglasnost vladajućih stranaka da izvedu promjenu dejtonskog ustava kojom bi se uspostavila nova i funkcionalna ustavno-politička struktura države Bosne i Hercegovine. Druga pretpostavka se nalazi u zadatom geopolitičkom okviru. Taj okvir je Dejtonski mirovni sporazum unutar koga su ujedinjeni volja i angažovanje vodećih svjetskih sila članica „Kontaktne grupe“[26] da se u Bosni i Hercegovini učvrsti mir i izvede integracija države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez. Izvođenjem ove integracije Bosna i Hercegovina će postati samoodrživa politička zajednica. Tada će biti zaustavljene političke silnice koje zagovaraju etno nacionalnu teritorijalizaciju i podjelu Bosne i Hercegovine.
Ideje za ustavnu reformu pokreću se unutar aktivnosti političkih stranaka i organizacija civilnog društva. Zagovaranje promjene ustava Bosne i Hercegovine iskazuju se i u polju naučnih analiza i naučnog stvaralaštva. Jednu od više naučnih koncepcija elaboriramo okviru ove studije.
Koncepcija ustavno-pravnog i političkog ustrojstva države Bosne i Hercegovine prof. dr. Omera Ibrahimagića zasniva se na stajalištu da je Bosna i Hercegovina u svojoj više vjekovnoj postojanosti oblikovala svoju cjelovitost i unutrašnju teritorijalnu strukturu. Više vjekovni razvoj bosanskohercegovačkog društva karakteriše etnička izmiješanost stanovništva na cijelom prostoru države. Tokom istorijskog razvoja na prostoru Bosne i Hercegovine se oblikovalo šest istorijskih regija: hercegovačka, banjalučka, bihaćka, tuzlanska, sarajevska i travnička. Unutar ovih regija razvili su se njihovi ekonomsko-urbani i društveno-kulturni centri: Mostar, Banja Luka, Bihać, Tuzla, Sarajevo i Travnik[28].
Prof. dr. Omer Ibrahimagić je objavio 27 knjiga koje se odnose na pravno-politički i državni razvoj Bosne i Hercegovine u njenoj više vjekovnoj egzistenciji. U knjizi oporuke, pod naslovom: „Oporuka Bosni i Hercegovini“[29], prof. dr. Ibrahimagić izlaže svoju koncepciju mogućeg političko-ustavnog i teritorijalno-administrativnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom vremenu. Ta koncepcija se zasniva na istorijskoj tradiciji administrativno-teritorijalne podjele Bosne i Hercegovine, zatim na evropskim demokratskim standardima i naučnim kriterijima o ustavno-pravnom i političkom ustrojstvu Bosne i Hercegovine kao pravne i socijalne države, s tri nivoa vlasti.
Tokom istorijskog razvoja, oblikovane regionalne cjeline čine prirodno-geografsku, socijalnu, ekonomsku i kulturološku osnovu pravno-političkog ustrojstva Bosne i Hercegovine na tri nivoa vlasti: opštinski (lokalni), regionalni i državni nivo. U tom kontekstu profesor Omer Ibrahimagić izlaže koncepciju teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine koju bi činili kantoni na cijelom njenom prostoru. Kantoni bi bili srednji nivo vlasti. Oni bi za osnovu svog teritorijalnog obuhvata imali istorijski dostignuti nivo u sociološkom, kulturnom i ekonomskom oblikovanju regionalnih cjelina i tradicije postojanja i društvenih institucija u tim regionalnim cjelinama.
Umjesto monoetničkog entitetskog teritorijalnog i administrativno-političkog organizovanja, uspostavila bi se Federacija Bosne i Hercegovine s 14 kantona, Distriktom Brčko i Sarajevom kao glavnim gradom države. Kantoni bi imali nazive prema gradovima koji čine njihova sjedišta: Banja Luka (Prijedor)-Kanton Krajina; potom slijedi Bihać-Unsko-sanski kanton; a u zapadnoj Bosni je Livno Kanton. Brčko-ostaje u statusu distrikta. U posaskom području je Doboj (Derventa)-Kanton Sjeverna Bosna kao i Orašje-Posavski Kanton. U centralnoj Bosni je Travnik (Jajce)-Srednjobosanski Kanton. Na prostoru Hercegovine su dva kantona: Široki Brijeg-Zapadnohercegovački Kanton i Mostar-Hercegovačko-neretvanski Kanton. Sarajevo ima status glavnog grada Bosne i Hercegovine. U gornjepodrinjskom području obrazuje se: Goražde-Bosanskopodrinjski kanton. Zenica je sjedište Zeničko-dobojskog kantona. Sjeveroistočna Bosna sa sjedištem u Tuzli-Tuzlanski kanton. Trebinje je sjedište Istočnohercegovačkog Kantona. Područje Semberije ima sjedište grad Bijeljinu (Zvornik) i to je Kanton Semberija. Sokolac je sjedište Romanijsko-birčanskog Kantona[30]. Radi se o tome da profesor Omer Ibrahimagić u zasnivanju koncepta teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine na cijelom njenom prostoru s 14 kantona polazi od objektivizirane naučne i stručne spoznaje da stanje s deset kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine i jedan unitarni entitet Republika Srpska, čini Bosnu i Hercegovinu nefunkcionalnom državom. Koncepcija sa 14 kantona svoju osnovu ima u teritorijalno-administrativnoj podjeli Bosne i Hercegovine na 15 srezova prema Zakonu o području srezova i opština iz 1955. godine. Svih 14 kantona bi ostali multietnički. I Sarajevo i Brčko bi ostali multietnički. Srazmjerno učešće naroda u vršenju vlasti na svim nivoima proističe iz presude Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000. godine o konstitutivnosti Bošnjaka, Srba, Hrvata i ostalih na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Ovom odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine osigurano je da izabrana predstavnička i izvršna tijela imaju multietničku strukturu. Osnova za zastupljenost naroda je popis stanovništva iz 1991. godine[31].
Multietnička struktura stanovništva u 14 kantona, Distriktu Brčko i gradu Sarajevu je takva da će jedan od tri naroda: Bošnjaci, Srbi i Hrvati imati relativnu ili apsolutnu većinu. Kako bi se izbjegla majorizacija jednog naroda na druga dva u akte o radu izabranih državnih organa, ugrađuje se načelo da u upravljačkoj strukturi regije, najbrojniji narod može imati „najviše do 49% svojih predstavnika“[32]. Ovo načelo se ugrađuje i u upravljačku strukturu lokalnih vlasti gradova koji čine sjedište kantona, gradu Sarajevu i Distriktu Brčko. Istovremeno se predviđa načelo etničke rotacije čelnih funkcionera u kantonima u kojima postoji više od 20% etničke izmiješanosti[33].
Kada su u pitanju nadležnosti svih 14 kantona, te nadležnosti bi bile jednake. Glavni grad Sarajevo bi mogao imati nadležnosti koje danas imaju kantoni u Federaciji Bosne i Hercegovine.
Nadležnosti entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske bile bi u konceptu teritorijalne organizacije s 14 kantona „podijeljene između države i kantona“[34]. Time bi građanin kao društveni i politički subjekt postao nosilac odgovornosti za izbor predstavničkih tijela vlasti i njeno funkcionisanje.
S ovakvom strukturom i organizacijom 14 kantona na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine dokinule bi se istorijske tendencije o etničkoj teritorijalizaciji prostora Bosne i Hercegovine, a koje su započela sa formiranjem etničkih stranaka na prvim višestranačkim izborima 1990. godine. Vodeće svjetske sile, uz liderstvo Sjedinjenih Američkih Država pribjegle su, zbog kompromisa za mir, promjeni ranije unutrašnje-političke strukture Bosne i Hercegovine na dva entiteta izvedena na etničkoj osnovi u okviru Dejtonskog mirovnog sporazuma. Na taj način je Bosna i Hercegovina svoj sistem odlučivanja o društvenom i državnom razvoju strukturirala na etničkoj osnovi. U takvoj strukturi etničkog pluralizma javljaju se međustranačka suprotstavljanja i sukobi, a država Bosna i Hercegovina zbog svoje nefunkcionalnosti egzistira u permanentnoj krizi svoga razvoja i zaostajanja u odvijanju integracije u Evropsku uniju[35].
Ustavna reforma koja bi dovela do promjene Dejtonskog ustava bila je i ostaje najsloženija reforma u vremenu postdejtonskog političkog razvoja države Bosne i Hercegovine.
Postavlja se pitanje otkud to da je ustavna reforma jedna od najsloženijih u postdejtonskom političkom razvoju Bosne i Hercegovine? Iz te složenosti su nastale nemogućnosti izvođenja ustavnih reformi u Bosni i Hercegovini. To se pokazalo krajem 2005. i u prvoj polovini 2006. godine. Tada su i vladajuće i opozicione parlamentarne stranke Bosne i Hercegovine inicirale amandmane na Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine. Budući da se o tim amandmanima odlučivalo u Parlamentarnoj Skupštini u aprilu mjesecu 2006. godine, ovi amandmani su dobili predznak „Aprilski paket“ amandmana.
Ovim amandmanima su bile predviđene značajne promjene ustavne pozicije i strukture Predsjedništva Bosne i Hercegovine kao i strukture i nadležnosti Parlamentarne skupštine i Vijeća ministara. Takođe su se ovim Aprilskim paketom amandmana proširivale odredbe Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine o ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Ustanovljena je odredba po kojoj pripadnici nacionalnih manjina ne mogu biti diskriminirani po osnovu svoga statusa nacionalne manjine. Podršku za usvajanje Aprilskog paketa amandmana pružile su sve parlamentarne stranke, osim Stranke za Bosnu i Hercegovinu i dijela zastupnika u Parlamentarnoj Skupštini Bosne i Hercegovine iz Hrvatske demokratske zajednice BiH, koji su tada započeli formiranje Hrvatske demokratske zajednice 1990. Ova stranka će samostalno nastupiti na parlamentarnim izborima 2006. godine i postaće parlamentarna stranka.
Punu podršku usvajanju „Aprilskog paketa“ amandmana imale su sve zemlje članice Kontaktne skupine: SAD, Ruska Federacija, Velika Britanija, Francuska i Savezna Republika Njemačka. U samom činu odlučivanja izostala je dvotrećinska podrška zastupnika i poslanika Parlamentarne Skupštine Bosne i Hercegovine. Na ovaj način je propuštena istorijska prilika da se na nov način utemelje i prošire Ustavne odredbe o tri najvažnije institucije Bosne i Hercegovine: Predsjedništva, Parlamentarna skupštine i Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, te ustavne odredbe o ljudskim pravima i slobodama.
Za Predsjedništvo su predlagane ustavne odredbe koje bi dovele do toga da Predsjedništvo u svojoj strukturi ima jednog predsjednika i dva potpredsjednika. Takav koncept je vodio bitnoj promjeni pozicije, nadležnosti i načinu odlučivanja u Predsjedništvu Bosne i Hercegovine.
Parlamentarna Skupština je predloženim amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine dobijala je proširenje svojih nadležnosti. Ono što je bilo krucijalno odnosilo se na proširenje nadležnosti Parlamentarna skupštine i proširenje broja zastupnika u njoj. Prema prijedlogu Amandmana iz 2006. godine, Zastupnički dom bi imao 84 člana i još 3 člana za nacionalne manjine. Tako bi se bitno ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, jer bi se i u Domu naroda delegirao 21 zastupnik. U Parlamentarnoj Skupštini bi bili uslovi za rad komisija i odbora za ispoljavanje interesa sa cijelog prostora Bosne i Hercegovine. Bilo je predviđeno i proširenje broja ministarstava Vijeća ministara. Uvodila su se dva nova ministarstva: Ministarstvo poljoprivrede i Ministarstvo nauke, tehnologije i zaštite okoliša.
U pogledu ljudskih prava uvodile su se nove odredbe kojim se isključivala ustavna osnova za diskriminaciju etničkih manjina. Nakon dvomjesečne rasprave u Parlamentarnoj skupštini je odbačen „Aprilski paket“ amandmana. I pored angažovanja i pritiska Međunarodne zajednice i Sjedinjenih Američkih Država „Aprilski paket“ amandmana nije dobio većinsku podršku.
Tada je nastalo jedno novo stanje nepovjerenja u institucijama Međunarodne zajednice prema parlamentarnim strukturama Bosne i Hercegovine. Kao posljedica toga uslijediće smanjena aktivnosti Međunarodne zajednice u polju vršenja pritiska i traženja novih puteva za ustavne reforme. To će se potvrditi i u pokušajima provođenja presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu: Sejdić-Finci iz 2009.godine. Zapravo od 2010. pa sve do 2014. godine lideri političkih stranaka ne uspijevaju oblikovati amandman na Ustav Bosne i Hercegovine na osnovu čega bi se ugradila ustavna odredba po kojoj bi nacionalne manjine imale izborno pravo da njihovi predstavnici budu birani u Domu naroda Parlamentarne skupštine i u Predsjedništvo Bosne i Hercegovine. Ni pomoć Evropske unije nije dovela do usvajanja amandmana na Ustav kojim bi se provela presuda Evropskog suda za ljudska prava u predmetu „ Sejdić-Finci“.
U vezi s ustavnom reformom političke stranke, kako pobjedničke tako i opozicione ne posjeduju ni minimum konsenzusa za mogući sporazum o ustavnim promjenama. Zašto nema tog konsenzusa? U pitanju su prije svega bitne razlike u programskim koncepcijama za promjenu Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine. Radi se o tome da Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) kao vladajuća stranka u Republici Srpskoj od 2006. godine zagovara secesiju Republike Srpske od Bosne i Hercegovine. Na toj osnovi raste secesionistički nacionalizam. Najistrajniji u zagovaranju secesije Republike Srpske iz Bosne i Hercegovine je Milorad Dodik, predsjednik SNSD.
Istovremeno Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine (HDZBiH) u svojim programskim koncepcijama zagovara ustavnu reformu u kojoj bi se Bosna i Hercegovina ustavno-pravno uredila tako da bude Federacija s tri i više entiteta kao federalnih jedinica. Jedna od federalnih jedinica bila bi za hrvatski narod. I u ovom projektu prevladava koncept etno nacionalne teritorijalizacije.
Stranka demokratske akcije (SDA) u svojim programskim koncepcijama zagovara ustavno-političko ustrojstvo Bosne i Hercegovine na ideji regionalne organizacije. Programsku platformu u obliku deklaracije Stranka demokratske akcije je usvojila na svom kongresu 13. 9. 2019. godine.
Građanske multietničke stranke, a među njima Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine (SDP), imaju koncept po kome bi Bosna i Hercegovina bila Republika ravnopravnih građana i naroda s unutrašnjim ustrojstvom po modelu savremene lokalne i regionalne samouprave u zemljama Evropske unije. Ovaj Gordijev čvor o nepostizanju konsenzusa vladajućih etničkih stranaka o promjeni Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, koji egzistira skoro dvije decenije moguće je riješiti ako se započnu stvarati uslovi za jačanje građanskih i multietničkih stranaka. U tom pravcu je nužno mijenjati izborni sistem, uvoditi obaveznu multietnički sastav stranačkih lista i viši nivo kontrole izbornog procesa.
Jedan od načina da se stvara povoljan ambijent za ustavne reforme ogleda se u tome da veću aktivnost pokažu organizacije civilnog društva. One putem okruglih stolova mogu pokretati interese građana da njihova zemlja Bosna i Hercegovina postane evropska pravna država.
Naučni radnici mogu pomoći građanima i političkim strankama u izvođenju ustavnih reformi tako što bi oblikovali svoje teorijsko-naučne koncepcije političko-ustavnog i teritorijalnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine. Među više takvih koncepcija odabrali smo koncepciju Federacije, prof. dr. Omera Ibrahimagića oblikovanu s 14 kantona i posebnim statusom za Distrikt Brčko i Sarajevom kao glavnim gradom. Radi se o tome da svoju koncepciju prof. dr. Omer Ibrahimagić izvodi na temelju istorijske tradicije administrativne podjele Bosne i Hercegovine i naučnih kriterija o oblikovanju regionalnih cjelina u istorijskoj prošlosti na prostoru Bosne i Hercegovine. Ono što koncepciji profesora Omera Ibrahimagića o ustavno-pravnom i teritorijalnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine daje istorijsku validnost jeste napuštanje i ukidanje etničke teritorijalizacije multietničkog prostora Bosne i Hercegovine u posljednje dvije decenije. Etničke stranke su stekle izbornu, političku i ekonomsku moć i idu dalje u poduhvatima za etnizaciju prostora. Po principu vladavine većine nad manjinom u Bosni i Hercegovini se zaokružuju prostorne cjeline u kojima živi jedna etnička skupina.
U pristupu ustavnim reformama valja osigurati njihovu postupnost. U tom kontekstu bi se u okviru ustavne reforme u prvoj fazi mijenjala pozicija institucija države Bosne i Hercegovine na način kako je to predlagano „Aprilskim paketom“ amandmana iz 2006.godine. Ovu fazu ustavnih promjena moguće je izvesti u okviru pregovora o članstvu Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju tokom otvaranja pregovaračkih poglavlja. Međutim izvjesnost procesa ustavnih promjena najviše ovisi od geopolitičkih prilika i geopolitičkog utjecaja Međunarodne zajednice, a u tom kontekstu, posebno zemalja koje su članice Upravnog odbora za implementaciju Dejtonskog mirovnog sporazuma (PIC). Za promjenu unutrašnje teritorijalne organizacije, zasnovane na dvoentitetskom ustrojstvu, nužan je geopolitički okvir ustanovljen saglasnošću vodećih svjetskih sila o izgradnji mira u Bosni i Hercegovini na osnovu Dejtonskog mirovnog sporazuma.
Sasvim je izvjesno da će promjena unutrašnje teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine biti moguća u vremenu kada Bosna i Hercegovina dovrši proces integracije u evroatlantske institucije. U svojoj postupnosti druga faza ustavnih promjena će obuhvatiti promjenu teritorijalne unutrašnje organizacije Bosne i Hercegovine. Ova promjena će imati za cilj ukidanje etničke teritorijalizacije izvedene na modelu dva entiteta. Entitet Republika Srpska je etnički homogeniziran jer 85% stanovništva čini srpski narod. Federacija Bosne i Hercegovine je etnički homogenizirana u pet kantona s većinom bošnjačkog naroda i tri kantona s većinom hrvatskog naroda. Ova druga faza ustavnih promjena dočekaće ono vrijeme kad Bosna i Hercegovina bude članica Evropske unije i NATO saveza. Tada se neće moći finansirati više od tri nivoa vlasti. Sada građani Bosne i Hercegovine finansiraju: lokalni nivo vlasti, kantonalni nivo vlasti, entitetski i državni nivo vlasti.
Osim promjene entitetskih ustava, koja je izvedena 2002. godine, svi drugi pokušaji promjene Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, završeni su neuspješno. Zbog toga je utjecaj međunarodne zajednice nezamjenjiv u izvođenju ustavne reforme. U tome je posebno značajan angažman i utjecaj Sjedinjenih Američkih Država. Reforma oružanih snaga koja je izvedena 2005. godine je pokazala koliki je utjecaj međunarodne zajednice nezamjenjiv.
Referat je prezentovan na Međunarodnoj naučnoj konferenciji „Prilozi za historiografiju BiH: 2001-2018“, koja je održana 21. i 22.juna 2019.godine u ANUBiH. Referat je objavljen u Zborniku ANUBiH u februaru 2020.
Ljubljana/Sarajevo, 10.mart 2020
Fusnote:
[1] Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine donesen je na zasjedanju Ustavotvorne skupštine 31. decembra 1946. godine u članu 1. Ustava, Narodna Republika Bosna i Hercegovina je definisana kao Narodna država republikanskog oblika. U članu 2. Ustava se uz ostalo utvrđuje da se Narodna Republika Bosna i Hercegovina kao narodna država, izražavajući pravo na samoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje, ujedinila na osnovu načela ravnopravnosti s Narodnom Republikom Srbijom, Narodnom Republikom Hrvatskom, Narodnom Republikom Crnom Gorom, Narodnom Republikom Makedonijom i Narodnom Nepublikom Slovenijom u zajedničku saveznu državu-Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju. Vidi: Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine, član 1. i 2., Službeni list Narodne republike Bosne i Hercegovine, broj 1, Sarajevo. 8. januar 1947. godine.
[2] Prvi višestranački izbori u Bosni i Hercegovini održani su 18. novembra 1990. godine. Na izborima su pobijedile tri narodne monoetničke stranke: Stranka demokratske akcije (SDA), Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine (HDZBiH) i Srpska demokratska stranka (SDS). One su zajedno osvojile 84% poslaničkih mandata u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine. Imale su nadmoćnu parlamentarnu većinu, ali je nisu ustanovile na koalicionom sporazumu već vlast vrše na partnerskim odnosima. Ta, na partnerskoj osnovi, uspostavljena većina koju su činile tri vladajuće etničke stranke, ušla je u međusobne sukobe u drugoj polovini 1991. godine i raspala se krajem iste godine. Na pitanju opredjeljenja većine vladajućih i opozicionih stranaka da Republika Bosna i Hercegovina, unutar procesa disolucije SFRJ oblikuje svoj status kao nezavisna i suverena država na način kako su to učinile i druge jugoslovenske republike. Pokazalo se da Srpska demokratska stranka, kao jedna od stranaka pobjednica na izborima 1990. godine, u tripartitnoj partnerskoj vlasti smatra „da Bosna i Hercegovina ni na kakav način ne može u ustavno-pravnom položaju biti jednaka i izjednačena sa Srbijom i Hrvatskom“. Vidi: akademik Muhamed Filipović: Bosna i Hercegovina-najvažnije geografske, demografske, historijske, kulturne i političke činjenice, Compact, Sarajevo 1997, 109.
[3] Na republičkom referendumu građana koji je raspisala Skupština Republike Bosne i Hercegovine za 29. februar i 1. mart 1992. godine, izašlo je 64% građana Bosne i Hercegovine upisanih u državni birački spisak. Za nezavisni i suvereni državno-pravni status Republike Bosne i Hercegovine opredijelilo se 99% građana koji su pristupili izjašnjavanju na referendumsko pitanje. Na temelju rezultata referenduma, Republika Bosna i Hercegovina je dobila međunarodno priznanje 6. aprila 1992. godine od zemalja članica Evropske zajednice, a potom Sjedinjenih Američkih Država i velikog broja zemalja svijeta. U članstvo organizacije Ujedinjenih naroda, Republika Bosna i Hercegovina je primljena 22. maja 1992. godine. Vidi: Mirko Pejanović: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 123.
[4] Tokom odvijanja rata u Bosni i Hercegovini od 1992–1995. godine oblikovano je više mirovnih planova: Vens-Ovenov plan; Oven-Stoltenbergov plan; Vašingtonski mirovni sporazum; Plan kontaktne skupine i Dejtonski mirovni sporazum. Plan kontaktne grupe je usvojen na osnovi razdvajanja vojnih snaga s teritorijalnim cjelinama: 49% za republiku Srpskog naroda i 51% za Federaciju Bosne i Hercegovine. To je bio konsenzus vodećih svjetskih sila: SAD; Ruske federacije, Francuske, Engleske i Njemačke o mirovnom rješenju za Bosnu i Hercegovinu koje će kao konačno mirovno rješenje poslati s prihvatanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru mjesecu 1995. godine. Vidi: Mirko Pejanović: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 11.
[5] Suprotstavljenost političkih stajališta u pogledu razvoja državnosti Bosne i Hercegovine javila se u Parlamentu Bosne i Hercegovine potkraj 1991. godine i početkom 1992. godine kada se odlučivalo o referendumu građana za nezavisni i suvereni položaj Republike Bosne i Hercegovine. Tada je Srpska demokratska stranka pod vođstvom Radovana Karadžića odbila priznati rezultate referenduma građana. I u postdejtonskom vremenu, vladajuće stranke iz Republike Srpske odbijaju mogućnost ustavne reforme koja bi dovela do jačanja institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Mirko Pejanović: Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 193 i 194.
[6] Srpska demokratska stranka je osnovala krizne štabove u opštinama koje je uključila u Republiku srpskog naroda. Na temelju naredbi kriznih štabova, protjerani su građani bošnjačke i hrvatske nacionalnosti s područja Istočne Bosne, Posavine, Istočne Hercegovine i Bosanske krajine. Samo u Prijedoru je u logorima stradalo oko 3000 Bošnjaka. Bošnjaci i Hrvati su bili isključeni kao narodi iz Ustava Republike srpskog naroda. Oni su tako ostali bez građanskih i nacionalnih prava. Vidi: Mirko Pejanović: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 242.
[7] Vašingtonski mirovni sporazum, potpisan u martu 1994. godine, je predvidio formiranje Federacije bošnjačkog i hrvatskog naroda. U Ustavu Federacije Bosne i Hercegovine, srpski narod je uveden pod kategoriju „ostali“. Takav status Srpskog naroda u Federaciji nije prihvatilo Srpsko građansko vijeće koje je osnovano 27. marta 1994. godine. Srpsko građansko vijeće je podnijelo amandman na Ustav Federacije koji nije bio prihvaćen na sjednici Ustavotvorne skupštine. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma 1998. godine Srpsko građansko vijeće je pokrenulo aktivnost da se uspostavi ustavna ravnopravnost srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. To je ostvareno donošenjem odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 30. juna i 1. jula 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 242 i 243.
[8] Vidi šire: Mirko Pejanović: „Društvena uloga akademika Nikole Kovača u istorijskom procesu utemeljenja suverenosti i nezavisnosti države Bosne i Hercegovine i odbrane njene opstojnosti 1990–1995, Zbornik radova: Naučne, kulturne i diplomatske veze Bosne i Hercegovine i Francuske kroz historiju, Filozofski fakultet, Sarajevo 2017, 115.
[9] Društvenu aktivnost o postizanju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog u Republici Srpskoj organizovale su zajedno četiri ugledne nevladine organizacije: SGV, HNV, VKBI i Asocijacija nezavisnih intelektualaca „Krug 99“. Pokretanje demokratske javnosti i društvenih subjekata odvijalo se metodom održavanja okruglih stolova u Sarajevu, Tuzli, Travniku i Banja Luci. Mediji su pratili okrugle stolove i tako animirali javno mnijenje da podrži postizanje ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine
[10] U donošenju odluke Ustavnog suda o konstitutivnosti naroda Bosne i Hercegovine glasali su dvoje sudaca iz bošnjačkog naroda, dvoje iz srpskog i dvoje iz hrvatskog naroda kao i tri suca iz međunarodne zajednice. Protiv ove odluke bile su sudije iz srpskog naroda i sudije iz hrvatskog naroda. Odluka je dobila većinu tako što su za njih glasali dvoje sudija iz bošnjačkog naroda i tri člana sudca iz međunarodne zajednice.
[11] Momčilo Krajišnik, član Predsjedništva BiH iz srpskog naroda je odbio primiti delegaciju nevladinih organizacija na razgovor. Ponašao se u skladu sa stavom Srpske demokratske stranke koja je odbijala svaku političko-ustavnu ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj.
[12] Četiri nevladine organizacije: Srpsko građansko vijeće, Vijeće bošnjačkih intelektualaca, Hrvatsko narodno vijeće i Asocijacija nezavisnih intelektualaca „Krug 99“ su zajedno organizovale aktivnost s zahtjevom da se uspostavi ustavna ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Ta aktivnost je dovela u konačnici do odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, kao i do usvajanja amandmana na ustav Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine 2002. godine na temelju čega su se entiteti ustavno definisali kao entiteti građana i naroda koji žive u njima. Vidi: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 252.
[13] Ovo kazivanje Alije Izetbegovića je sačuvano u vlastitim bilješkama autora ovog teksta.
[14] Ustavni sud je Bosni i Hercegovini je omogućio javnu raspravu o pitanju ustavne neravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Doprinos raspravi dali su SGV, VKBI, HNV i Krug 99 kao i predstavnici entitetskih parlamenata i eksperti. Svi su bili saglasni da je nužno ukinuti etničku diskriminaciju naroda u bosanskohercegovačkim entitetima. Vidi: Mirko Pejanović: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 257.
[15] Srpska demokratska stranka je pružala otpor ideji ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Odnos Srpske demokratske stranke se promijenio tek nakon donošenja odluke ustavnog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 244.
[16] U svim razgovorima koji su obavljeni u ambasadi SAD-a data je podrška nevladinim organizacijama za njihovu aktivnost u postizanju ustavne ravnopravnosti na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Ambasada SAD-a je zagovarala stanovište da srpski, hrvatski i bošnjački narod imaju političko pravo na etničku ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Mirko Pejanović: Politički razvitak Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo 2005, 243 i 244.
[17] Na temelju ustavnih amandmana na ustave entiteta u vladi Federacije Bosne i Hercegovine učestvuju Bošnjaci, Hrvati i Srbi. Po jedan predstavnik naroda obavlja funkciju potpredsjednika Vlade Federacije. Isti princip je primijenjen i u sastavu Vlade Republike Srpske.
[18] U odlučivanju u Parlamentu Federacije o amandmanima na Ustav Federacije nije glasala Stranka demokratske akcije pravdajući to nepostojanjem istih amandmana na Ustav Republike Srpske
[19] Vidi: Dogradnjom ustava Bosne i Hercegovine brže u evropske integracije, Forum građana Tuzle, Tuzla 2008, 200.
[20] Građanski forum Tuzle kao nevladina organizacija formirao je Građanski alternativni parlament 31. 8. 1996. godine. Okupljajući nevladine organizacije i nezavisne intelektualce, Građanski alternativni parlament je pokrenuo inicijativu za promjenu Ustava Bosne i Hercegovine s akcentom na promjeni općih odredaba ustava koje je potrebno usaglasiti s Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, posebno protokolom br. 12 o zabrani diskriminacije“. Vidi: „Dogradnjom Ustava Bosne i Hercegovine brže u Evropske integracije, Forum građana Tuzle, Tuzla 2008, 1.
[21] Budući da je rasprava o amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine trajala tokom aprila mjeseca 2006. godine, amandmani su dobili naziv „Aprilski paket amandmana“ na Ustav Bosne i Hercegovine. Vidi: Mirko Pejanović: : Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 190.
[22] Aprilskim paketom amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine bilo je predviđeno da se poveća broj zastupnika u Predsjedničkom domu i broj delegata u Domu naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Time bi se ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Vidi: „Dogradnjom Ustava Bosne i Hercegovine brže u evropske integracije, Forum građana Tuzle, Tuzla 2008, 227.
[23] Vidi šire: Dogradnjom Ustava Bosne i Hercegovine brže u Evropske integracije, Forum građana Tuzle, Tuzla, 2008, 202-232.
[24] Vidi šire: Mirko Pejanović, Kako izgraditi pristup promjeni i evropeizaciji Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, u: Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, Šahinpašić, Sarajevo/Zagreb, 2012, 117.
[25] Nakon neuspjelog pokušaja usvajanja „Aprilskog paketa amandmana“ na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. godine, nastupio je novi odnos institucija međunarodne zajednice u angažovanju na provođenju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Došlo je do pada političke dinamike i izvjesnog povlačenja subjekata međunarodne zajednice da vrše pritisak na vladajuće političke strukture da provode reforme. Vidi: Mirko Pejanović: : Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 16.
[26] Kontaktnu grupu u pripremi Dejtonskog mirovnog sporazuma činili su: SAD, Velika Britanija, Francuska, Ruska Federacija i SR Njemačka.
[27] Prof. dr. Omer Ibrahimagić bio je ustavni sudija Ustavnog suda bivše Jugoslavije i ustavni sudija Ustavnog suda Federacije Bosne i Hercegovine.
[28] U istorijskom procesu oblikovanja regionalnih cjelina, razvili su se urbani regionalni centri: Sarajevo, Bihać, Tuzla, Banja Luka, Mostar i Travnik. U tim centrima je sjedište regionalnih institucija u oblasti pravosuđa, zdravstva, školstva, saobraćaja i drugih djelatnosti. Vidi: Mirko Pejanović: : Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 10.
[29] Vidi više: Omer Ibrahimagić: Oporuka Bosni i Hercegovini, Monos, Gračanica 2019, 49.
[30] Vidi više: Omer Ibrahimagić: Oporuka Bosni i Hercegovini, Monos, Gračanica, 2019, 51 i 52.
[31] Visoki predstavnik međunarodne zajednice, Wolfgang Petrić je u procesu usvajanja amandmana na ustave entiteta 2000. godine stao na stanovište da osnova zastupljenosti naroda u državnoj strukturi bude popis stanovništva iz 1991. godine. Vidi: Mirko Pejanović: : Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 18.
[32] Vidi više: Omer Ibrahimagić: Oporuka Bosni i Hercegovini, Monos, Gračanica, 2019, 53
[33] Mirko Pejanović: : Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 18.
[34] Vidi: Omer Ibrahimagić: Oporuka Bosne i Hercegovine, Monos, Gračanica, 2019, 53 i 54.
[35] U politološkoj literaturi postoji zajedničko stanovište da vladajuće etničke stranke u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine nemaju istorijsku prohodnost za izgradnju konsenzusa o državnom razvoju Bosne i Hercegovine, a posebno o ustavnim reformama koje bi dovele do potpune funkcionalnosti institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Mirko Pejanović: Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo 2013, 120.
